Esperanta kinarto kaj teknologia sublimo

Kelkaj nuntempaj kritikoj de Lindsay ne multe ŝatas la vorton "splendo" (angle, "splendor"), kiun li uzas por indiki epikajn filmojn, kiuj prezentas la kunan agadon de larĝaj homamasoj, aŭ patriotaj kaj religiaj temoj. Verdire, tiu nomo eble iom pompas laŭ nuntempa sentemo. Tamen ĝi ankaŭ indikas, ke la filma estetiko de Lindsay ne limiĝas al esplorado de aminda kaj ludema beleco, sed precipe venturas en la plej aŭdacajn remparojn de la sublimo. En la dekoka jarcento, la brita filozofo Edmund Burke montris ke la du bazaj kategorioj de la sublimo, malfacileco kaj grandiozeco, aparte koncernis arkitekturon. David E. Nye en sia libro LA USONA TEKNOLOGIA SUBLIMO (American Technological Sublime, 1994) argumentas ke en Usono inĝenieroj ofte heredis tiun ligon, ĉar man-faritaj maŝinoj aperis tiam kiel plej mirindaj. Tamen estas interese ke Vachel Lindsay nomas epikan kinarton "moviĝanta arkitekturo" ("architecture-in-motion"), kaj konektas ĉiujn el ĝiaj branĉoj kun arkitekturaj fakoj.

Akorde, homamasaj filmoj ("Crowd Pictures") kiel NETOLEREMO (Intolerance, 1916) de Griffith aparte alproksimiĝas al panorameca ĝardenkulturado. Preĝeja arkitekturo nature ligiĝas al religiaj filmoj ("Religious Films") kiel LA BATALA HIMNO DE LA RESPUBLIKO (The Battle Hymn of the Republic, 1911) de J. Stuart Blackton, en kiu religia vizio inspiras vortojn por gajni volontulojn por la norda kaŭzo dum la civila milito. Fine, patriota filmo kiel JUDITO EL BETULIO (Judith of Bethulia, 1914) de Griffith rememorigas nin je murpentrado, por sia maniero komplike prezenti la sentojn de la juda popolo en milito. Inter tiuj arkitekturaj formoj, murpentrado estas la plej organika, ĉar ĝi sekvas la samajn liniojn de la konstruaĵo kaj devas adaptiĝi al la koloroj kaj formoj de la strukturo, al kiu ĝi apartenas. ("…it is wall-painting that is an organic art of the surface on which it appears: it is on the same lines as the building and adapted to the colors and forms of the structure of which it is a part.") Do ne surprizigas nin ke JUDITO EL BETULIO estis la filmo, kiun Linday plej multe favoris, en sia serĉado por organika kinarto.

David E. Nye sugestas ke usona respublikanismo postulis tiam fortikan debatadon kaj daŭran mem-esploradon prefere ol aŭtomata patriotismo. Do alia areo de nedisputebla alianco necesis por unuigi la civitanojn. De tie venas la centreco de la natura kaj teknologia sublimoj. ("Since politics was expected to inspire vigorous debate and continual self-examination rather than automatic patriotism, another realm of unquestioned allegiance was needed to unite the citizenry. Hence the centrality of the natural and technological sublimes.") Homoj povis malkonsenti pri politiko, sed grandioza natura aŭ teknologia spektaklo altigis iliajn mensojn, helpante ilin sin vidi kiel parto de pli larĝa komunumo. Vachel Lindsay malfermas al debatado ankaŭ sian kinartan libron, deklarante, ke komunaj estetikaj kriterioj por la nova arto povas esti adoptotaj nur post longa kaj energia diskutado. Sed li samtempe invokas filmojn kapablajn generi tiom multe da publika entuziasmo kiel tiu, kiu rilatis la konstruadon de la Panama kanalo, prefere ol malambiciaj komercaj distraĵoj.

Unu ĉapitro de la libro de Nye pritraktas specife internaciajn foirojn, kiuj sin prezentis kiel temploj de moderneco, montrante akireblan teknologian estonton. En ili la teruro de la natura sublimo kaj la humbliga sento de homa malforto, kiu akompanis la manifestadojn de la sublimo laŭ la germana filozofo Immanuel Kant, tute malaperis. Samtempe komercigado de la sublimo komenciĝis. Ne surprizige, do, unu el la ĉapitroj de la origina eldono de KINARTO en 1915 substrekas la rolon de la arkitektoj en la konstruado de usona estonto kiel konstanta monda foiro, bazita sur la psikologio de la splenda kinarto kaj prenanta kiel temo por siaj filmoj pli belan Usonon. Eĉ pli interesaj por ni estas tamen la malfermigaj komentoj en la eldono de 1922, kie Lindsay parolas fiere pri la "vere belegaj Ford-garaĝoj," kiuj troveblas de unu parto de Usono al la alia. Sed li ankaŭ montras embarason pri la fakto ke ĉiuj urboj nun tiel similis, ke oni devis demandi al hotela oficisto por scii ĉu oni troviĝis en Novjorko aŭ ne. En aliaj vortoj, la kinarta disciplino de la usona okulo, kiu povintus riĉigi arkitekturan pensadon, estis portanta al troa laŭnormiĝo, forigante individuajn karakterojn. Linsday, kiel sia modelo Walt Withman, ofte piede vojaĝis tra la lando. Li povis, akorde, indiki antidotan modelon en la urbo Sankta Fe, en Nova Meksikio, kiu estis la plej malnova urbo de la lando, la plej riĉa en vivantaj tradicioj, inkluzive de la prausona. Ĝi havas do la plej malnovan kaj novan arkitekturon: "ne ŝtono or bastono en ĝi laŭnorme, urbo kun sia propra animo." ("not a stone or a stick of it standardized, a city with a soul.") Arkitektoj devus konstrui el siaj koroj konstruaĵojn kaj filmojn, kiuj povus esti iliajn individuaj Hieroglifoj, ĉiuj laŭ siaj amoj kaj deziroj. ("Build from your hearts buildings and films which shall be your individual Hieroglyphics, each according to his own loves and fancies.") Ili devus revi grandajn urbojn naskitajn de grandaj arkitekturaj filmoj. Nur tiel nova organika bazo por usona kinarto povus naskiĝi. Kaj novaj kleraj enmigrintoj povus alveni kaj iĝi civitanoj, altirataj de la beleco de tiuj urboj.

Tiu ekzemplo de Sankta Fe sugestas kiel grave estis por Lindsay, ke la organika koncepto de filmoj respektu la riĉigajn etnajn malsamecojn en Usono, por lerni el ili. Alia ekzemplo en tiu senco estis lia subteno al loka film- kaj teatr-produktado, kiu povis esprimi specifajn karakterojn. Pro tio, li multe laŭdas la teatraĵon LA FLAVA JAKO (The Yellow Jacket) de la fratoj Coburn, kiuj verkis ĝin post longa familiareco kun la ĉina teatro de Sankta Francisko, dank'al la morala rektanimeco de la ĉinaj aktoroj en daŭre vivigi sian tradicion. Tiu teatraĵo ankaŭ montris novan, ekonomian vojon por estontaj vilaĝaj filmfarantoj, kiuj povintus profitplene evolui siajn preskaŭ-ĉinajn teatrajn hieroglifojn, anstataŭ ol la egiptaj. Du movantaj flagoj flanke de la aktoro simbolas majestan ĉaron. Konvene vestita ligno-peco estas infano en moviga prezentado. En aliaj lokoj la senpaga lernejo de la hebrea lingvo aŭ aliaj grupoj povus esti tiel rimarkindaj kiel la ĉina teatro de Sankta Francisko. Dank'al tiuj ekzemploj, ni komprenas kiel loke kaj nacie organika komunuma vivo estas la celo de la Esperanta kinarto de Vachel Lindsay, sed ni ankaŭ tuŝas lian revon de pli bela Usono kostante enriĉiĝita pere de siaj novaj kaj malnovaj malsamecoj.