फन्ट डाउनलोड
सि.आर.आइको संक्षिप्त परिचयनेपाली सेवाको संक्षिप्त परिचयसम्पर्कका लागि

तिब्बत र तिब्बतको ल्हासा

(GMT+08:00) 2016-01-14 16:23:24

-अजय अलौकिक

सन् 2015 सेप्टम्बर आठ तारिख तिब्बत स्वायत्त प्रदेश स्थापना भएको पचास वर्ष पुगेको अवसरमा चीन सरकारले यस सुनौलो वर्षलाई भव्यताका साथ मनाएको छ।

यसै तिब्बत स्वायत्त प्रदेश घोषणा भएको सुनौलो वर्षको यो तामझाममा मलाई पनि विश्वको अग्लो छानोले परिचित तिब्बतमा फेरि एक पटक जान मनलाग्यो, पोताला अनि शिगाचेका गुम्बाहरूमा हराउन मनलाग्यो। सन् 2011को अगस्त महिनामा तिब्बत मुक्त भएको साठीऔं वार्षिकोत्सवको अवसरमा मलाई तिब्बत भ्रमण गर्ने अवसर मिलेको थियो। त्यस बेला ल्हासा तथा तिब्बतको सबैभन्दा ठूलो जिल्ला शिगाचेमा अवस्थित गुम्बालगायतका ठाउँ घुमेको थिएं।

नेपालमा हामी तिब्बतको ल्हासालाई लिएर एउटा उखान प्रयोग गर्ने गर्दछौं र यसैबाट तिब्बतको चिनारी मेरो बालमस्तिष्कमा बसेको थियो। त्यसपछि पढाइको सिलसिलामा राष्ट्रिय विभूति अरनिको र राजकुमारी भृकुटीबाट पनि तिब्बतको केही जानकारी प्राप्त गरेको थिएं। साथै अध्ययनकै क्रममा परापूर्वकालमा त्यस बेलाको तिब्बत र लिच्छवी तथा मल्लकालिन राजाबीच युद्ध भएको पनि पढें। तर यी पढाइका कुरा जति थिए ती सबै पुरातन हुन्। इतिहासका घटना थिए। त्यसपछि महाकविको मुनामदनबाट तिब्बती र नेपालीबीच व्यापारका साथै नेपालीहरू कमाउनका लागि भोट अर्थात् तिब्बत जानेबारे जानकारी पाएं। त्यस्तै मेरा केही साथीका आफन्तहरू पनि थिए, तिब्बतीहरू।

अनि पछिल्लो समयमा तिब्बत कस्तो भयो त, त्यो चासोको विषय बन्नुपर्ने थियो तर खासै बनेन। दुनियाका अरु पक्षतिर ध्यान दिइयो। तर अरनिकोका पुस्ता, उनले बनाएका कलाकृति संरक्षित छ छैन भन्ने खालका प्रश्न मनको कुनै कुनामा भने थियो। त्यस्तै ल्हासामा सुन छ कान मेरो बुच्चै भन्ने उखानले पनि तिब्बतको वैभवता हेर्ने रहर नभएको होइन। तर रहर त धेरै धेरै छन्। अनि रसुवाको गोसाँइकुण्ड, मुगुको रारा र मुस्ताङ्गमा मुक्तिनाथको दर्शन गर्ने क्रममा फेरि पनि मनमा तिब्बत पलाएको थियो। किनकी यी जिल्लापारि चीनको तिब्बत पर्दछ। नेपालको संखुवासभा, सोलुखुम्बु, दोलखा, सिन्धुपाल्चोक, रसुवा, धादिङ्ग, गोरखा, मनाङ्ग, मुस्ताङ्ग, डोल्पा, मुगु, हुम्ला र बझाङ्ग गरी 13 जिल्लाले तिब्बतलाई छोएको छ। यहाँसम्म आइपुगेको छु अब अलि उता गए त तिब्बत नै पुग्नेछु भन्ने पनि नभएको होइन। शायद यस्तै मनमा कता-कता तिब्बतप्रति रुचि भएकै कारणले होला मलाई यस विश्वको छानो तिब्बतको भ्रमण गर्ने अवसर जुर्‌यो। सीआरआईमा आबद्ध भएको दोस्रो वर्षमा तिब्बतको भ्रमण गरें। मैले सीआरआईमा एक कर्मचारीको हैसियतमा पाएको ठूलो पुरस्कारको रुपमा लिने गरेको छु, यस भ्रमणलाई। त्यो यात्रा सम्झँदा मन निकै उत्साहित हुन्छ, सुन्दर पठारभूमि, मन्दिर अनि गुम्बाहरू, लामाहरू, नदी नाला अनि सुन्दर प्राकृतिक दृश्यले भरिपूर्ण ठाउँ अनि मोटरबाटो।

त्यस बेला यात्रा अगाडि धेरै नै कौतुहलता जागेको थियो, चीनको तिब्बतबारे। तिब्बतसँगको ऐतिहासिक पक्ष र तिब्बतसँग सीमा जोडिएका केही नेपाली जिल्लाको भ्रमण गरिसकेकाले उत्साहित हुनु नौलो कुरा भएन। त्यसकारण त्यहाँको हावापानीबाट परिचित भएकोले र ती दृश्यको रस्वादन गर्न आतुर थिएं। साथै चीनको तिब्बतको तिव्र विकास पनि भइरहेको र हाम्रो यस यात्रा पनि तिब्बत मुक्त भएको साठी वर्ष यता भएको विकासको अवलोकन भ्रमण भएकोले पनि सीमापारि सिन्कोसम्म नभाँचेको स्थितिमा यता फड्को मारेको हेर्ने ईच्छा पनि थियो।

तिब्बतको संक्षिप्त परिचय

तिब्बत स्वायत्त प्रदेश चीनका पाँचवटा स्वायत्त प्रदेशहरुमध्येको एक हो। यहाँ मुख्यतः तिब्बती जातिका मानिसहरुको बसोबास छ। त्यसैले यसलाई स्वशासनको अधिकार दिइएको छ। तिब्बत चीनको दक्षिण-पश्चिमी सीमा क्षेत्र र छिंगहाई-तिब्बत टारभूमिको दक्षिण-पश्चिमी भागमा अवस्थित छ। तिब्बतको दक्षिणी भाग नेपाल, भारत, भूटान र म्यान्मार आदि मुलुकहरुसँग जोडिएको छ। तिब्बतको सीमा-रेखाको कूल लम्बाइ झण्डै चार हजार किलोमिटर छ। तिब्बतको कूल क्षेत्रफल बाह्र लाख अठ्ठाइस हजार चार सय वर्गकिलोमिटर छ भने तिब्बतको क्षेत्रफलले चीनको कूल क्षेत्रफलको 12.8 प्रतिशत भाग ओगटेको छ। तिब्बतको भू-भागको सरदर उचाइ चार हजार मिटरभन्दा बढी छ। यो छिंगहाई-तिब्बत टारभूमिको मुख्य भाग हो। यसलाई विश्वको छानो पनि भनिन्छ। साथसाथै यसलाई विश्वको तेस्रो ध्रुव पनि भनिन्छ। छिंगहाई-तिब्बत टारभूमिलाई विश्वको तेस्रो ध्रुव मानिनुको कारण त्यसको उचाइ र जाडो मौसम हो। छिंगहाई-तिब्बत टारभूमिमा समुद्र सतहदेखि चार हजार पाँच सय मिटर भन्दा अग्लो ठाउँको औसत तापक्रम सुन्ना भन्दा तल रहने गर्दछ र गर्मी याममा पनि यहाँको औसत तापक्रम दश डिग्री भन्दा तल रहने गर्दछ। यहाँ चार हजारदेखि आठ हजार मिटरभन्दा अग्ला धेरै चुचुराहरु छन्। यो क्षेत्र अनेकन् ठूला नदीहरु ब्रह्मपुत्र, सिन्धु, सतलुज आदीको मुहान पनि हो। हाल तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको कूल जनसंख्या 33 लाख भन्दा बढी छ र तिब्बत चीनमा सबैभन्दा कम जनसंख्या भएको स्वायत्त प्रदेश हो। मुख्यतः बौद्ध धर्मावलम्बीहरू रहेको तिब्बतमा बोन र इस्लाम धर्मावलम्बीहरू पनि छन्। तिब्बतको मुख्य अर्थव्यवस्था कृषि तथा पशुपालन र पर्यटन पनि हो।

हाम्रा राजकुमारी भृकुटी अर्थात् हरित तारा भित्र्याउने तिब्बती राजा स्रङ्गचन गम्पोले थु पो वंशको स्थापना गरी तिब्बतको ल्हासालाई आफ्नो राजधानी बनाएका थिए। नवौं शताब्दीमा थु पो राज्यको अन्त्य भएपछि तिब्बत लामो समयसम्म युद्धको चपेटामा परेको थियो। सन् तेह्रौं शताब्दीको मध्यकालमा तिब्बत क्षेत्रलाई औपचारिक रुपमा चीनको नक्सामा समावेश गरिएको थियो। त्यसपछि चीनको राजनीतिमा जुनसुकै राजवंशको शासन रहेता पनि तिब्बत सधैँ नै चीनको केन्द्रीय सरकारको शासनअधिकार क्षेत्रभित्र रहँदैआएको छ। सन् 1644मा छिंग वंश सत्तामा आएपछि त्यसले तिब्बतको शासनलाई अझ सबल पारेको थियो। केन्द्रीय सरकारले तिब्बतमा सार्वभौम अधिकारको उपभोग मार्फत शासन व्यवस्थालाई अझ व्यवस्थित बनाएको थियो। सन् 1949मा जन-गणतन्त्र चीनको स्थापना भएपछि चीनको केन्द्रीय जन-सरकारले तिब्बतको इतिहास र वास्तविक अवस्था बमोजिम शान्तिपूर्ण मुक्तिको कार्यनीति अघि बढाउने निर्णय गरेको थियो। केन्द्रीय जन-सरकारले सन् 1951मा तिब्बतमा प्रजातान्त्रिक सुधार गरी सामन्तवादी भूदास व्यवस्थाको अन्त्य गरेको थियो। र सन् 1965को सेप्टेबरमा तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको स्थापना औपचारिक रुपमा गरेको थियो। र आजको समृद्ध तिब्बतले आफ्नो स्वर्ण जयन्ती समारोह सन् 2015 सेप्टेम्बर आठ तारिख ल्हासास्थित पोताला दरबार चोकमा भव्यताका साथ मनाएको छ।

चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी केन्द्रीय समितिको राजनैतिक ब्युरोका स्थायी सदस्य एवम् चिनियाँ जन राजनैतिक परामर्शदात्री सम्मेलनका अध्यक्ष यु चङ्ग शङ्गको नेतृत्वमा रहेको केन्द्रीय समितिको प्रतिनिधि मण्डल सो स्वर्णमहोत्सव समारोहमा सहभागी भएका थिए। सन् 2015 सेप्टेम्बर आठ तारिख बिहान तिब्बतका विभिन्न क्षेत्रका लगभग बीस हजार व्यक्तिहरु ल्हासामा भेला भएर तिब्बत स्वायत्त प्रदेश स्थापनाको पचासौँ वार्षिकोत्सव मनाए। चिनियाँ जनराजनीतिक परामर्शदात्री सम्मेलन बाह्रौँ राष्ट्रिय समितिका अध्यक्ष यु चङ शङले तिब्बतको शान्ति र स्थिरताको सुरक्षा गर्नु, तिब्बतको समृद्धिलाई साकार तुल्याउनु चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी र विभिन्न जातिका जनताको साझा इच्छा रहेको बताए। तिब्बतका जनताको आय बृद्धि गर्ने, शिक्षाको अवस्थालाई अझै राम्रो बनाउने, चिकित्सा र सामाजिक सुरक्षालाई अझै सुधार गर्नका लागि केन्द्रीय सरकारले तिब्बतमा विशेष नीतिलाई लागू गर्ने कुरामा उनले जोड दिए।

-------------------------

एउटा ऐतिहासिक पूरातात्विक महत्व बोकेको आज भन्दा 1300 वर्ष अघि हामी जस्तै मानिसले निर्माण गरेको र आज र भोलिका पुस्तालाई समेत एउटा जिउँदो इतिहासको रुपमा खडा रहने त्यो ठाउँ, वातावरण र त्यस पोताला दरबारलाई आफ्ना यी दुई नयनले स्पर्श गर्न पाएको क्षण मेरो आँखामा चल्न थालेको छ। पोतालाको अगाडि बाटैमा यसै चोक नजिक अवस्थित अरनिकोले बनाएको स्तुपा अगाडि बसेर फोटो खिचेको पनि झल्झली सम्झँदै छु।

सानै बेलादेखि सुनेको नाम थियो पोताला दरबार र आज म त्यसैको मुन्तिर हिँडे, दरबार भित्र पसें। पहाडमा बनाएको दरबार चढ्न अवश्य पनि उक्लनै पर्छ। त्यही अनुरुप धेरै खुड्किला उक्ले। ठाडो भर्‌याङ्ग उक्लँदै यता उता हेर्दै अगाडि बढ्यौं हामी सबैजना (सीआरआईको विशाल टोलीसहित, करिब पचास जना) । र उक्लँदै माथि कौसीमा पुगें। हरेक पटकको पाइलासँगै मनमा खुशी थपेको थियो। यस बेलासम्म मेरो पछाडि केही साथीहरू थिए। यहाँबाट भने म हराएं। कौसीको दायाँ कोठामा प्रवेश गरेपछि बुद्ध तथा देवीदेवताको ठुल्ठूल्ला मूर्तिहरू देखें। त्यहाँ राजा स्रङ्गचन गम्पोको ध्यान गर्ने कोठामा स्रङ्गचन गम्पोसहित नेपालकी छोरी भृकुटीको पनि मूर्ति थियो। जुन यसअघि आफूले पढेको सुनेको मात्रै हो। यहाँ मूर्तिमा नै भए पनि उनको रुप हेर्न पाएं। त्यतै नजिकमा दलाइ लामाको शयन कक्ष भएको जानकारी पाएं। तर त्यस कोठामा भने प्रवेश निषेध थियो। त्यस्तै धेरै कोठामा अनगिन्ती मूर्ति तथा लिपीहरू देखें। त्यस्तै त्यहाँ भिक्षुहरूले सिलाई बुनाई गर्ने एउटा कोठा पनि रहेछ। दायाँ भागको भ्रमण पछि बायाँ भागको कोठामा प्रवेश गर्‌यौं। त्यहाँ भित्र पस्नासाथ तीनवटा ठुलो सुनको अष्ठमण्डला देखें। त्यसै गरी सुन्दै आएको उखान ल्हासामा सुन छ कान मेरो बुच्चै चरितार्थ भएको पनि पाएं। एक त सुनै सुनको तीन विशाल मन्दिर स्वरुपको अष्ठमण्डला र अर्को भनेको देहावसान भएका दलाइ लामाहरूको चिहान माथि बनाएको स्तुपा जुन सुनबाट निर्मित र हजारौं पत्थर तथा जवाहरात जडित छन्। भनिन्छ 6 हजार किलो सुनको प्रयोग भएको छ त्यस स्तुपाको निर्माणमा। यी सबैको अवलोकन पछि घुम्नै पर्ने र हेर्नै पर्ने एक ठाउँको भ्रमण गरें भन्ने लागेको छ।

ऐतिहासिक पूरातात्विक महत्वका साथै बौद्ध धर्मावलम्बीको आस्था केन्द्र पोताला दरबार

पोताला दरबार चीनको तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको सदरमुकाम ल्हासा शहरको केन्द्रमा अवस्थित होंग शान पहाडमा पर्दछ। पोताला दरबार प्राचीन चीनका सबैभन्दा प्रसिद्ध सम्पदाहरुमध्येको एक हो। सम्बन्धित सामग्रीमा लेखिएअनुसार, पोताला दरबारको निर्माण सातौं शताब्दीको थु पो राज्यको स्रङ्गचन गम्पोको शासनकालमा गरिएको थियो। त्यस बेला पोताला दरबारलाई होंग शान दरबार भनिन्थ्यो। त्यसको बाहिरपट्टि तीनवटा पर्खाल छन् भने दरबार भित्र एक हजारभन्दा बढी कोठाहरु छन् जुन त्यस बेलाको थु पो राज्यको राजनीतिक केन्द्र पनि थियो। पछि गएर पोताला दरबार तिब्बतका दलाइ लामाहरुले राजनैतिक, धार्मिक गतिविधि सञ्चालन गर्ने स्थान हुनुका साथै दलाइ लामाहरु बस्ने ठाउँ बन्यो। विश्वको सबै भन्दा अग्लो स्थानमा निर्माण भएको पोताला दरबार 41 हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको छ र सो दरबार 13 तल्लाको रहेको छ। पोताला दरबारका भित्ता सबै बाक्लो इँटद्वारा बनाइएका छन् र भित्ताको चौडाइ सबैभन्दा धेरैमा पाँच मिटर जति छ। त्यस भित्तालाई भूकम्प प्रतिरोध गर्नसक्ने गरी निर्माण गरिएको छ। पोताला दरबार सयौं वर्षदेखि चट्याङ्ग तथा भुइँचालो जस्तो प्राकृतिक विपत्तिबाट जोगिँदै आएको छ। पोताला दरबार मुख्य गरी पूर्वी भागमा रहेको सेतो दरबार, मध्य भागमा रहेको रातो दरबार र पश्चिमी भागमा रहेको सेता आवासहरु मिलेर बनेको छ। रातो दरबार अगाडि एउटा अग्लो र सेतो भित्ता छ। बौद्ध धर्म सम्बन्धी चाड-पर्वका बेला यी भित्तामा ठूल्ठूला व्यानरहरु झुण्ड्याइन्छन्। रातो दरबार पोताला दरबारको मुख्य भाग हो। त्यहाँ विभिन्न दलाइ लामाहरुको पार्थिव शरिरलाई राखिएका स्तूप र अन्य स्तूप राखिएका कोठाका साथै विभिन्न आकारका हजारौं कोठाहरु छन्। हरेक स्तूपमा सुनको जलप लगाइनुका साथै अमूल्य पत्थर पनि जडित छन्। त्यहाँका सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा सुन्दर स्तूप पाँचौं लामाको पार्थिव शरीरलाई राखिएको स्तूप हो। त्यो स्तूप पन्ध्र मिटर (14.85) जति अग्लो छ। स्तूपको माथिल्लो भाग गोलो छ भने तल्लो भाग चारकुने आकारको छ। त्यसमा छ हजार किलोग्राम भन्दा बढी सुन लगाइएको छ भने चार हजार भन्दा बढी मोती जडित गरिएको छ। त्यसैले त्यो निकै अमूल्य मानिन्छ।

सन 1961मा चीनको केन्द्रीय सरकारद्वारा पोताला दरबारलाई राष्ट्रिय महत्वपूर्ण साँस्कृतिक पूरातात्विक महत्वको संरक्षण स्थलका रुपमा तोकिएको छ। सन् 1994मा युनेस्कोले पोताला दरबारलाई साँस्कृतिक सम्पदाको रुपमा विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश गरेको छ। सन 1989 को वसन्तदेखि 1994 को ग्रीष्मकालसम्ममा चीनले पोताला दरबारको जिर्णोद्धारमा पाँच करोड तीस लाख चिनियाँ युआन लगाएको थियो।

-------------------------

पोताला दरबारको सम्पदा विभागका प्रमुख छोङ्ग थाले हामी सीआरआईका पत्रकारको जिज्ञासा मेट्दै सन् 2007मा छिङ्ग हाई रेलमार्गको निर्माण पछि पर्यटकको संख्या दिनहुँ बढ्दै गएको बताए। साथै केन्द्रिय सरकार तथा स्थानीय सरकारले दरबारको संरक्षण तथा जिर्णोद्धार गर्दै आएको र नयाँ चीनको निर्माणपछि पोताला दरबारको दुई पटक जिर्णोद्धार गरेको पनि बताए।

ल्हासाको अर्को ऐतिहासिक महत्वको ठाउँ भनेको जोखाङ्ग मन्दिर हो।

जोखाङ्ग मन्दिर

तिब्बत स्वायत्त प्रदेशस्थित ल्हासा शहरको केन्द्रमा पर्ने जोखाङ्ग मन्दिरको निर्माण सन् 647मा थालिएको थियो। यो तिब्बतको पवित्र तथा महत्वपूर्ण मन्दिर हो। त्यसबेला तिब्बतका सम्राट स्रङ्गचन गम्पोले थांग वंशका वनछङ्ग कुमारीसँग विवाह गर्नका लागि त्यसको निर्माण गरिएको भनिन्छ। सो मन्दिरमा देवीदेवताको मूर्तिसहितको कक्ष, बौद्ध-पूजा कक्ष र धार्मिक पुस्तक वाचन कक्ष आदि छन्। बुद्धको पूजा गर्ने कक्ष चार तलाको छ भने त्यसको छानोमा सुनको जलप लगाइएको छ। साथै माथि कौसीमा एकआपसलाई हेरिरहेको दुई स्वर्ण हरिण र धर्मचक्रको मूर्ति पनि भव्य छ। यहाँ थांग वंशको वास्तु कलाको शैलीका साथै नेपाली वास्तु कलाका विशेषता पनि देखिन्छ। सातौं तथा आठौं शताब्दीका नेवारी शैलीका ढोका तथा खापाहरू त्यसैगरी काठका खम्बा, बीम तथा ढलानहरू पनि आजसम्म संरक्षित छन् भने कतिपय ठाउँमा पुनःनिर्माण गरिएका छन्। उक्त मन्दिरको निर्माणमा धेरै नेपाली शिल्पी तथा कालीगरले आफ्नो योगदान दिएका छन्। जानकारका अनुसार, सो मन्दिर दुई रानी, थाङ्ग वंशकी राजकुमारी वनछङ्ग र नेपाली राजकुमारी भृकुटीका लागि निर्माण गरिएको हो। त्यस मन्दिरको केन्द्रमा वनछङ्ग कुमारीले थांग वंशको राजधानी छांग आनबाट ल्याएको गौतम बुद्ध बाह्र वर्षका हुँदाको जीउ-डाल बमोजिम निर्माण गरिएको काँस्य मूर्ति राखिएको छ। सम्राट स्रङ्गचन गम्पोका दुवै रानीहरूले दाइजोको रुपमा चीन तथा नेपालबाट बुद्धका मुर्ति तथा चित्रअङ्कित विभिन्न सरसामान ल्याएका थिए। मन्दिर वरिपरीको भित्तामा कुमारी वनछङ्गले तिब्बतमा प्रवेश गर्दाको अवस्था र केही कथासम्बन्धी चित्रहरु चित्रण तथा कुँदिएका छन्। ती चित्रहरुको लम्बाइ झण्डै एक हजार मिटर छ र तिनीहरु साञ्चिकैका जस्ता देखिन्छन्। यो मन्दिरले पच्चिस हजार वर्ग मिटर क्षेत्र ओगटेको छ। सामान्यतया बुद्धको घर अर्थात् जोखाङ्गको नामले परिचित यस मन्दिरलाई बोन धर्मावलम्बीहरूले जुग्लाकाङ्ग भन्दछन्। यस मन्दिरमा सम्राट स्रङ्गचन गम्पो र उनका दुई रानी वनछङ्ग र भृकुटीको मूर्तिबाहेक पद्मसम्भवको पनि मूर्ति रहेको छ। मन्दिर अगाडिको बारखोर सडकमा स्थानीय व्यापारी र नेपाल तथा भारतका व्यापारीहरुका धेरै पसलहरु छन्। त्यहाँ विशेषतायुक्त हस्तकलाका वस्तुहरु बिक्री गरिन्छ। सो सडकमा स्थानीय बासिन्दा तथा धर्मावलम्बीहरु सबैभन्दा ध्यानाकर्षणका विषय बनेका छन्। तिनीहरु दुईवटा हात जोडेर लम्पसार परेर पूजा गर्दै अगाडि बढ्छन्। मन्दिर अगाडि तथा वरिपरी यो कोरा गरिरहेको दृश्य सधैं नै देख्नसकिन्छ।

-------------------------

बार्खोर सडक भएर जानुपर्छ जोखाङ्ग मन्दिर र यो सडकको यात्रा नगरे ल्हासाको यात्रा अधूरो हुन्छ रे। त्यस सडकमा पाइला टेकेदेखि नै एक प्रकारको आनन्दभूति भएको थियो। मन्दिर बाहिरको सडकमा पसलहरू थिए। र मन्दिर अगाडि लम्पसार भइ प्राथना गर्नेहरू पनि त्यतिकै थिए त्यसैगरी पर्यटकको उपस्थिती पनि बाक्लो थियो। मन्दिर भित्र प्रवेश गरें र तल भूइँतल्लामा रहेका मन्दिर अनि राजकुमारी भृकुटीको मूर्ति राखिएको मन्दिरलगायत सबै अवलोकन गरें। मन्दिर भित्र विभिन्न देवीदेवताका मूर्ति हुने नै भए त्यसबाहेक भित्रभित्रै हराउने जस्तो कता जाने कता जस्तो पनि भएको थियो। मानिसहरू माथि छतमा पनि देखिन्थे दुलोजस्तोबाट पनि मानिसहरू बाहिर आइरहेका थिए। त्यसपछि भर्याङ्ग उक्लें। बरण्डा तथा कोठाहरू। अनि यसो एउटा ढोकाबाट बाहिर कौसी प्रवेश गरेको त। "माइन्डब्लोयिङ्ग"! मनोहर। भव्य गजुर र छानो देखें। टिलिक्क टल्केको सुनको जलप लगाएको छानो। मन्दिर पूरै नेपाली शैलीको। अनि हरिण र चक्र। कौसीबाट पोताला पनि देखिने रहेछ। सुन्दर दृश्य चारैतिर। जहाँसम्म जोखाङ्ग मन्दिरको भ्रमण नगरे तिब्बतको यात्रा अधूरो भनेको सोह्रै आना सही हो। यति म पनि ठोकुवा गर्न सक्छु। नेपालीको लागि त अझै महत्व छ, राजकुमारी भृकुटीको दरबार र हालको जोखाङ्ग मन्दिर।

जोखाङ्ग मन्दिरमा भन्दा मन्दिर वरिपरिको सडकमा भीड अझै धेरै थियो। यहाँ तिब्बती विशेषताका बस्तुहरूदेखि बहुमुल्य सरसामान पाइन्छ। त्यहाँ केही तिब्बती विशेषता झल्किने बस्तुहरू र एउटा तिब्बती सर्ट अर्थात् भिक्षुले लगाउने पोशाक पनि किनें। साथै त्यस बजारमा धेरै नेपाली बस्तुहरू पनि पाएं र नेपालीमा पनि हल्का कुरा गरियो धेरै पसलेसँग। रमाइलो। आनन्दको संचार भयो, देश भन्दा टाढा आएर पनि हावापानी देखि नेपाली बोली र नेपाली बस्तु देखेर।

ल्हासामा पोताला, जोखाङ्ग मन्दिर बाहेक अरु पनि अवलोकन गर्ने ठाउँहरू धेरै छन् र विशेष त गुम्बा तथा मन्दिरहरू नै हुन् यहाँको शोभा। यहाँको अरु प्रतिष्ठित गुम्बाहरू ड्रपुङ्ग, शेरा, नोर्बुलिङ्गका दरबार लगायतकामध्ये शेरा गुम्बाको पनि अवलोकन गर्ने अवसर मिलेको थियो।

शेरा गुम्बा

यो सन् 1419मा जाम्चेन छोजे शाक्य यशले निर्माण गरेका रहेछन्। यो जोखाङ्ग मन्दिरबाट करिब पाँच किलोमिटर उत्तरमा अवस्थित छ र तिब्बतको दोस्रो ठूलो गुम्बा रहेछ। जिर्णोद्धार भइरहेकोले हामीले सबै ठाउँको अवलोकन गर्न पाएनौं। तर त्यहाँ हामीले धर्म अध्ययनरत विद्यार्थीहरूको खेल भनूं या एक किसिमको काम भने हेर्न पायौं। त्यहाँ एक पुराना विद्यार्थीले नयाँ विद्यार्थीलाई प्रश्न राख्ने र छिटो उत्तर देऊ भन्ने तरिका निकै नै रमाइलो थियो। उत्तर दिने विद्यार्थी बसेको हुन्छ भने प्रश्नकर्ता उठिरहेको हुन्छ र प्रश्नसँगै ताली पिट्छ र छिटो भन् भन्नलाई फेरि ताली पिट्छ। त्यो दृश्य रमाइलो थियो र हेर्नेको पनि भीड निकै थियो। यस किसिमको साङ्केतिक सम्वाद या प्रशिक्षण गेलुग सम्प्रदायमा हुन्छ भन्ने जानकारी पाइयो।

हाम्रो भ्रमणको क्रममा ल्हासा शहरबाट अलि टाढा औद्योगिक क्षेत्रको बाटो हुँदै तामामा देवी-देवता तथा धर्मसँग सम्बन्धित अरु बस्तु बनाउने, कुँद्ने थलो पनि गयौं। त्यहाँ कुँदिएका मूर्ति तथा बनाइरहेको अवस्था र पाटनको मूर्तिमा मैले केही भिन्नता पाइन। साथै पहिले-पहिले नेपालमा पनि निर्यात गर्ने गरेको र माग अनुसार हाल पनि निर्यात हुने त्यहाँका सम्बन्धित व्यक्तिबाट जानकारी पाइयो।

त्यसपछिको यात्रा थियो वृद्धाश्रमको। सरकार र विभिन्न संस्थाबाट चलेको वृद्धाश्रम सुविधायुक्त थियो। कोठैमा सानो भान्छा अनि शौचालय जोडिएको र केही आवश्यक परेमा बजाउन घण्टी पनि कोठामा राखिएको थियो। यहाँ हाल 97 जना वृद्ध-वृद्धा भएको जानकारी पाइयो। त्यसपछि एउटा रक्सी कम्पनीमा गयौं। अनि यात्रा तिबेत ग्रीन बार्ली बियर फेक्ट्रीसम्म पनि पुग्यो।

हामी तिब्ब्त पर्यटन ब्युरो पनि गएका थियौं। त्यस बेलाको ताजा अवस्था बारे जानकारी लियौं। दिन प्रतिदिन पर्यटक बढेको भन्ने थाहा पायौं र यसैक्रममा मैले नेपालबाट कति पर्यटक भित्रिन्छ भन्ने प्रश्न पनि राखें। करिब पचास प्रतिशत पर्यटक नेपालबाट भित्रिने बताइयो। ल्हासामा बस्दा त मलाई मेरो घर नजिक छ जस्तो पनि भएको थियो। नजिक भएर पनि टाढा। टाढा भएर पनि नजिक। यहाँ नेपाल र नेपालीको कुरा धेरै गरिएको पाएं। साथै पर्यटन ब्युरोमा हाम्रो आँखी-झ्याल राखेको पनि पाएं। भिजिट नेपाल 2011 लेखिएको एउटा उपहार सजाएर राखिएको थियो।

तिब्बतको ल्हासा शहर मात्रै नभइ अरु शहरहरू पनि पूरातात्विक महत्वका साथै धर्म, सँस्कृति, कला, सङ्गीत र सुन्दर प्राकृतिक दृश्य, हिमाल, पहाड, ताल आदिका लागि प्रख्यात छन्। बौद्ध तथा हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको आस्था केन्द्र कैलाश पर्वत पनि यही तिब्बतमा पर्दछ। तिब्बतमा सात वटा प्रिफेक्चर अर्थात् प्रशासनिक क्षेत्र या जिल्ला छन् त्यसमध्ये प्रशासनिक शहरको रुपमा चाम्दो, शिगाचे, ल्हासा र निङ्गची छन्। ल्हासा प्रशासनिक शहर हुनुको साथै तिब्बतको सदरमुकाम पनि हो। तिब्बतका प्रशासनिक शहरहरूमा सबैभन्दा ठूलो शिगाचे हो। नेपालसँग सीमा जोडिएको यस शिगाचे भ्रमण अझै रोचक छ। (यी तस्वीरहरु सबै लेखक स्वयंले खिचेका हुन्।)

जानकारी तथा लेखहरु