शिगाचे र यसको सेरोफेरो

-अजय अलौकिक

तिब्बतको ल्हासाबाट शिगाचेसम्म हाल रेल पनि जान्छ। सन् 2014बाट यो रेल सेवा शुरु भएको हो। हाम्रो यात्राको क्रममा हामीले रेलका लिक अनि सुरुङ्गको निर्माण तथा पूर्वाधारको निर्माण भइरहेको हेरेका थियौं। अनि हामीले यात्रा गाडिमा गरेका थियौं। शिगाचेबाट ल्हासा फर्केको रुट त गजबकै थियो तर ल्हासाबाट शिगाचे जाँदाको यात्रा पनि कम भन्न मिल्दैन, त्यो बाटो, त्यो यात्रा अविस्मरणीय बनेको छ।

सन् 2011को अगस्ट महिनामा तिब्बत मुक्त भएको 60औं वार्षिकोत्सवको अवसरमा मलाई तिब्बत भ्रमण गर्ने अवसर मिलेको थियो। चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो (सीआरआई)बाट मैले त्यस बेला ल्हासा तथा तिब्बतको सबैभन्दा ठूलो जिल्ला शिगाचेमा अवस्थित गुम्बालगायतका ठाउँ घुमेको थिएं। तिब्बतको ल्हासाको भ्रमणपछि हाम्रो टोली शिगाचेतर्फ लागेको थियो। तिब्बतसम्बन्धित मेरो भ्रमण अनुभव पढ्नका लागि यहाँ https://nepal.cri.cn/821/2016/01/14/1s154677.htm  क्लिक गर्नसक्नु हुन्छ।

योजनाबमोजिम बिहान सबेरै हामी सीआरआईका पत्रकार टोली तीन समूहमा अलग्यौं र हाम्रो समूहमा हामी नेपाली सेवा, चेक र जर्मन गरी तीन टोली थियो। अनि तीन वटा गाडिमा हामी हुँइकिएका थियौं। मलाई भने गाडिमा काठमाण्डुबाट थानकोट काटेर गएको जस्तो लागेको थियो। हाम्रो बाटोसँगै तल त्रिशुली नदी बगेजस्तै यता पनि यस बाटो छेउ नदी बगिरहेको थियो। र त्यो ब्रह्मपुत्र नदी रहेछ, जुन यही तिब्बत हुँदै नेपाल, भारत र बङ्गलादेशसम्म बग्ने गर्छ।

हाम्रो यात्रा प्रत्येक एक घण्टामा एकैछिन विश्राम गर्दै अगाडि बढेको थियो। करिब साढे तीन घण्टाको यात्रा पछि हामी खानाका लागि रोकियौं। यसैबीच हाम्रो गुरुजी अर्थात् चालकमध्ये एकले मलाई नमस्ते भन्दै तपाईँको नाम के हो भनि नेपालीमा सोध्न भ्यायो। त्यो दाइ अर्को गाडिको पर्नु भयो नभए कुरा गर्दै हिँडिन्थ्यो होला, नेपालीमा। र खाना पश्चात फेरि हाम्रो यात्रा शिगाचेतर्फ लम्क्यो।

यात्राको दौरानमा कृष्णभीर पनि सम्झें। यहाँ पहिरो जान्छ या जाँदैन अनि के कस्तो व्यवस्था गरेको छ भनी हाम्रो ड्राइभरलाई सोधें। यहाँ पहिरो जाने क्षेत्रमा पहिरो रोक्नलाई धेरै राम्रो किसिमले एकै ठाउँमा नै तीन पटक पहिरो रोक्नलाई पर्खाल लगाएको भन्ने जानकारी पाएं। साथै यो मार्ग बन्न चार वर्ष लागेको र गत वर्षबाट मात्र (सन् 2010) सञ्चालनमा आएको रहेछ।

ल्हासाबाट करिब 280 किलोमिटर पश्चिममा रहेको शहर शिगाचे दिउँसो तीन बजे पुग्यौं। शिगाचेको प्रवेश-द्वारमा हामीलाई शिगाचेको सञ्चार विभाग प्रमुख थ्येन स सिनले खादा ओढाइ स्वागत गरेका थिए। यसै अवसरमा हामीले उहाँसँग अन्तर्वार्ता पनि लियौं। वहाँले तिब्बतमा शिगाचे एक महत्वपूर्ण क्षेत्र भएको बताउँदै शिगाचेको भारत, नेपाल तथा भूटानसँग सीमा जोडिएको बताए। यसर्थमा शिगाचे एक व्यापारिक तथा साँस्कृतिक केन्द्रविन्दु भएको र तिब्बतको खाद्य भण्डार भएको पनि बताए। तिब्बतीयन भाषामा शिगाचेको अर्थ सुन्दर बगैंचा भएको भन्दै यस ठाउँ प्राकृतिक दृश्यावलोकन तथा तिब्बती सँस्कृति हेर्नको लागि उत्कृष्ट भएको पनि उनले बताए।

शिगाचेः

चीनको तिब्बतको शिगाचे एक प्रान्त स्तरीय शहर या जिल्ला हो। यसले 182,000 वर्ग किमी (70,271 वर्गमिटर) क्षेत्रफल ओगटेको छ। यो तिब्बतको ल्हासापछिको ठूलो शहर हो र यो ल्हासाबाट 280 किमी दक्षिणपश्चिममा अवस्थित छ। यस शिगाचेको पश्चिममा आली, उत्तरमा नाग्छ्यू र पूर्वमा ल्हासा तथा शान्नान क्षेत्र रहेको छ साथै शिगाचेले नेपाल भारत तथा भूटानलाई छोएको छ र सीमा रेखामात्र 1,753 किमी रहेको छ। यसै शिगाचेमा विश्वको अग्लो हिमाल सगरमाथाको भाग पनि अवस्थित छ। च्याङ्गच्, टिङ्ग्री र न्यालमजस्ता साना शहरहरू यसै शहर भित्र पर्दछन्।

सन् 2014जुलाई11मा शिगाचेलाई प्रान्त स्तरीय शहर या जिल्ला घोषणा गरिएको थियो। सन् 2014को सर्भेक्षण अनुसार यहाँको जनसंख्या 720,000 पुगेको छ। छिङ्गहाई रेल सेवाको विस्तारसँगै हाल ल्हासाबाट शिगाचेसम्मको यात्रा मात्र तीन घण्टामा गर्नसकिन्छ। साथै प्रसिद्ध ताशिल्हुम्पो बिहार यसै शिगाचेमा पर्दछ।

भव्य अनि विशाल ताशिल्हुम्पो बिहार हामी दोस्रो दिन गएका थियौं। हाम्रो दिउँसो शिगाचेमा स्वागतपछि बेलुकी एक तिब्बती रेस्टुराँसहित सङ्ग्रहालयमा भोजन गर्ने कार्यक्रम बनाइएको थियो। शिगाचेको पहिलो साँझको रात्रीभोजको वर्णन पनि यहाँ राख्नु मनासिव छ। हामी सबै वर्डो तिब्बती रेस्टुराँमा रात्री भोजनका लागि गएका थियौं। त्यो भोजन गृह भन्दा पनि सङ्ग्रहालय थियो। तिब्बती सँस्कृति झल्कने बस्तुबाहेक त्यहाँ भित्र प्रवेश गरेदेखि नै एउटा तिब्बती भान्छा घर र तिब्बतेली परिवारको घरमा पसेको अनुभव गरें, मैले। साथै त्यस रेस्टुराँको सञ्चालकले माथिल्लो तल्लामा त साञ्चीकैको सङ्ग्रहालय बनाएको रहेछ। पूरातात्विक महत्वका तथा सँस्कृति झल्काउने ऐतिहासिक बस्तु सजाएर राखिएको रहेछ। त्यहाँ भएका कतिपय बस्तुहरू अहिले लोप पनि भइसकेका छन्। त्यो सङ्ग्रहालयको भ्रमणले धेरै लोपन्मुख बस्तु अवलोकनका साथै सँस्कृति बारे पनि जानकारी पाइयो। निकै नै रमाइलो अनुभव गरें। साथै रेस्टुराँमा नेपाल पनि गइसकेको र नेपाली पनि फाटफुट बोल्ने भाइसँग पनि भेट भएको थियो। उसले मेरो या मलाई व्यक्तिगत रुपमै स्वागत सत्कार गरेभन्दा पनि फरक पर्दैन। दूध चियाजस्तै हो नौनी चिया र चाहे दूध चियानै टक्राउनेसमेत भनें त्यस्तै मलाई मःमको पनि व्याख्या गरेको थियो। नेपालको जस्तो मःम नपाइने, हुन त मःम त्यस्तै देखिएता पनि स्वाद फरक हुनेदेखि काठमाण्डुको बौद्ध लगायत विभिन्न ठाउँ घुमेको रमाइलो कुरा भएको थियो। यहाँ बसेर दिनभरको सबै थकान हराएको भान भएको थियो। यहाँ रातिको साढे आठ बज्दा पनि उज्यालो थियो। यस क्रममा चिनियाँ सरकारले प्रान्त अनुसार समय मिलाई राख्दा राम्रो हुन्छ कि भन्ने पनि लाग्यो। साथै ल्हासाको तुलनामा यहाँ तापक्रम केहि चिसो पनि लाग्यो।

शिगाचे पुगेको दोस्रो दिन हामी नास्ता पछि आउने अगस्ट बीस तारिख मनाउन लागेको नवौं सगरमाथा साँस्कृतिक तथा पर्यटनको तयारीलाई गरिरहेको साँस्कृतिक नृत्य हेर्न गयौं। सो ठाउँमा हाल पनि मेला लागिरहेको जस्तो भान् भएको थियो, मलाई। किनभने त्यो ठाउँमा ससाना पसल, स्टलहरू त्यसै गरी बाल खेलसाधन आदी सञ्चालनमा नै थियो। कार्यक्रम शुरु हुनअगावै नै पुग्यौं, हामी। र हामी मात्र होइन स्थानिय तिब्बती पनि भेला भइसकेका थिए। प्रायः जसोले बस्नलाई समेत घरैबाट जोरजाम गरेका थिए। कतिपयले यताउताको ढुङ्गा ल्याउँदै त्यस माथि बसेर सो कार्यक्रम हेरे। मैले पनि स्वाद लिइकन सो कार्यक्रम हेरेँ। बिभिन्न किसिमका पोशाक लगाएर त्यस्तै मौलिक बाजा बजाउँदै, नाच्दैँ-गाउँदै गर्दा आफ्नो शरिरमा पनि तरङ्ग पैदा भएको थियो। स्थानिय तिब्बती दर्शकको सहभागिता गजबको थियो। ती कलाकारको प्रस्तुती धेरै राम्रो थियो। त्यहाँ बताइए अनुसार यहाँ विशेषत तिब्बतको पश्चिमी क्षेत्रको साँस्कृतिक कार्यक्रम रहेको भन्ने थाहा पाएँ। यो कुरासँगै पूर्व तिब्बत र पश्चिमको सँस्कृति अलि भिन्न रहेको समेत थाहा पाइयो। त्यहाँ यतै पश्चिम क्षेत्रका बिभिन्न जातिले आआफ्ना सँस्कृति नृत्यमार्फत प्रस्तुत गरेका थिए जुन निकै नै आकर्षक थियो र यसरी यिनीहरूको सँस्कृति हेर्न पाएर मनले पनि निकै खुशी मान्यो। त्यहाँ प्रस्तुत गरेको एउटा नृत्य जहाँ खेतीपाती गरेको, अन्न भित्र्याएको लगायतको प्रस्तुती त हाम्रै गाउँघरको जस्तो थियो। त्यसैगरी एउटा नृत्यमा गाएको गीत हाम्रो असारे भाकासँग ठ्याक्कै मिल्ने र त्यसै गरी एउटा अल्पसंख्यक जातिको लुगा र नृत्य तथा लय हाम्रो तामाङ्ग जातिहरूको जस्तो लाग्यो। यस तिब्बती साँस्कृतिक कार्यक्रम सकेसँगै पेट पनि कराउन थाल्यो एक बजिसकेको रहेछ। दिवा भोजनलगत्तै शिगाचेको शोभा र शान ताशिल्हुम्पो गुम्बातर्फ मन गयो र सँगै तन पनि।

ताशिल्हुम्पो गुम्बाः

सन् 1447मा पहिलो दलाइ लामाले निर्माण गरेको यो गुम्बा साँस्कृतिक क्रान्तिको समयमा यसका केही भवनहरू तथा धार्मिक सरसामाग्रीहरू धवस्त पारिएको थियो। यहाँ सन् 1914 मा नवौं पत्र्चेन लामाले स्थापना गरेको मैत्रिय मन्दिर पनि छ जहाँ मैत्रिय बुद्धको 86 फीट अग्लो विशाल मूर्ति राखिएको छ र बुद्धको औंलामात्र चार फीट जति लामो रहेको छ। नेपाली तथा तिब्बती शैलीमा निर्माण गरिएको यस मूर्तिमा विभिन्न धातुको प्रयोगसँगै 279 केजी सुन प्रयोग गरिएको छ। बिहारको पूर्वी भागमा पत्र्चेन लामाको निवासस्थल रहेको छ। यहाँ पोताला दरबारमा झैं सुनचाँदी तथा पत्थर जवाहरातजडीत पञ्चेन लामाको शव राखिएको स्तुपा पनि छ। मुख्य स्तुती हल तथा सुत्र हल पनि छन् र पहिलो दलाइ लामाको शव राखिएको स्तुपा पनि यसै बिहारमा छ। ताशिल्हुम्पो गुम्बा तिब्बतको व्हाङ धर्मको सबैभन्दा ठूलो गुम्बा हो। यो पञ्चेन लामाको धार्मिक र राजनैतिक कार्यक्रमको केन्द्र हो। सन्1985मा दशौं पञ्चेन लामाले यहाँ एउटा नयाँ स्तुपा पनि निर्माण गराएका थिए। पहाडमा निर्माण गरिएको सो गुम्बामा पचास भन्दा बढी धार्मिक वाचन कक्ष र दुइ सय भन्दा बढी अन्य कक्षहरु छन्। यस गुम्बाको तिब्बती भाषानुसार अर्थ सबै भाग्य तथा खुशी एकत्रित गरिएको भन्ने हो।

--------------------

हामी ताशिल्हुम्पो गुम्बा भएको ठाउँ पुग्यौं। हेर्दा त एउटा गाउँबस्ती नै गुम्बा जस्तो देखिन्थ्यो, विशाल क्षेत्रफल ओगटेको देखियो। अनि यो पनि पोताला दरबार जस्तै पहाडमा बनाइएको रहेछ। यहाँ भने पञ्चेनको शव राखिएको रहेछ र साथै पोतालामा जस्तै यहाँ पनि सुनको बस्तु, सुनको जलप लगाइएको र त्यसै गरी हजारौं मोती तथा पत्थरले सजाइएको पायौं। हामीले यस गुम्बाको व्यवस्थापन समितीका उपप्रमुखसँग गुम्बाको बारे पनि विस्तृत जानकारी लियौं। यहाँ हाल आठ सय भिक्षु रहेछन्। त्यसैगरी यहाँ रातो घरमा पञ्चेनहरूको शवलाई राखी सुन तथा पत्थरले जडेर बनाएको चैत्य तथा मैत्रिय, अमिताभ बुद्ध र गौतम बुद्धको मूर्ति राखेको छ भने अरु सेतो रङ्गको घरमा भिक्षुहरू बस्ने गरेका रहेछन्। बाहिरबाटै हेर्दा ठूलो दरबार या मन्दिर जस्तो देखिने यो गुम्बा पोताला दरबारभन्दा पुरानो रहेछ। धेरै ठूलो ठाउँ ओगटेको छ यस गुम्बाले र त्यसै गरी तीन रङ्गका भवनबाहेक पनि अरु धेरै धेरै भवन र आँगन पनि छन्, यहाँ। यस गुम्बाको भ्रमण तीर्थाटन झैं लाग्यो, मलाई। धर्म कमाए छु शायद, मनले यस्तै भन्दै थियो। अं! साञ्ची नेपालमा जस्तो यहाँ पनि बत्ती दियो बाल्न पाउने रहेछ। मैले पनि बालेको थिए। यहाँ हामीले करिब चार घण्टा बितायौं। यहाँ भिक्षुहरू बसेर पाठपूजा, स्तुती, उपासना, साधना गरिरहेको ठूलो कक्षको अवलोकन पनि दर्शनीय थियो।

पाँच सय वर्ष भन्दा अघि निर्माण गरेको ताशिल्हुम्पो गुम्बाको भ्रमणपछि हाम्रो टोलीले शिगाचेको आर्थिक गतिविधी सम्बन्धमा पनि अवलोकन भ्रमण गरेको थियो। दोस्रो दिन धर्म र सँस्कृति सम्बन्धको भ्रमण अवलोकन थियो भने तेस्रो दिन आर्थिक रुपमा उत्थान् गरेको विषय बारे अवलोकन अनुसार बिहान हामीले बहु व्यवसाय सञ्चालन गरेको व्यवसायीलाई भेटेका थियौं। यसक्रममा शिगाचे भ्रमणको तेस्रो दिन थ्यान लुङ्ग कम्पनीको भ्रमण गरेका थियौं। यस कम्पनीले बहु व्यवसाय गरेको पाइयो। खनिज, तिब्बती औषधीको उत्पादन, छापाखाना तथा होटेल सञ्चालन गरेको पाइयो। एक समय घाटामा गइसकेको व्यवसायलाई सो व्यक्तिले आफ्नो व्यवस्थापनमा सफलता प्राप्त गरेको रहेछ। केही कुराकानी पछि उनको दुई कारखाना एउटा छापाखाना र सँगैको खानी कारखाना हेर्‌यौं। खनिज पदार्थको कारखाना त पहिलो पल्ट हेर्ने मौका मिलेको हो। त्यस कच्चा पदार्थलाई कारखानामा विभिन्न तरिकाले प्रशोधित गरी बोराक्स नामक रसायन पदार्थ बनाउने रहेछ या बन्ने रहेछ। हेर्दा नून, चिनी जस्तो देखिने त्यो अखाद्य पदार्थ हो। बुझे अनुसार त्यसको प्रयोग सिसा, प्लास्टिक बनाउन तथा रङ्गरोगन र खाद्य पदार्थ सुरक्षित राख्नलाई प्रयोग गर्ने रहेछ। त्यस कारखानाको अवलोकन पछि दिउँसोको खाना खान तर्फ लाग्यौं। खाना अनि छोटो विश्रामपछि दिउँसो च्याछो सुङ्ग बस्तीको भ्रमण गरेका थियौं। च्याछो सुङ्ग बस्तीजाने सडक हुँदै हामी हुँइकेका थियौं र फाँटमा आलु, तोरी तथा अन्न बाली फलिरहेको देखेँ। यस्तै दृश्य हेर्दै हामी कुखुरापालकको घरमा पुग्यौं। कान्सु प्रान्तको लिउ च्यानमिनले तिब्बती महिलासँग अन्तर्जातिय विवाह गरेका रहेछन् र हाल पछिल्लो समयमा तिब्बतमा बसेर कुखुरापालन गर्दै आएको र दिन प्रतिदिन आर्थिक उन्नती भएको उनले बताए। निकै खुशी देखेँ उनलाई, मैले। जुन कृषकहरूमा कम देख्न पाइन्छ। त्यसपछि च्याछो सुङ्गको तीना बस्तीमा गयौं। त्यस बस्तीको मुखियाको घरमा पनि गयौं। गाउँको त्यो घर यसो हेर्दा जमिन्दारको जस्तै देखिन्थ्यो र त्यो मुखियाको मात्रै होइन अरु गाउँलेका घरहरू पनि सुन्दर, भव्य त नभनिहालुँ सुविधासम्पन्न नै थिए। मुखियाको घरभन्दा पनि कोठा त गजबकै लागेको थियो। मानौं कुनै मन्दिर या गुम्बामा जस्तो बडेमानको बुद्धको मूर्ति लगायत अरु त्यस्तै थाङ्का, चित्रहरू र कलात्मक बस्तुहरू। धेरै सुन्दर। यही कुरालाई हेरेर प्रश्न राखेको थिएं, मैले। त्यस गाउँको त सरदर मासिक आम्दानी दश हजार आरएमबि रहेछ। साथै छिमेकी गाउँले पनि यही सिको गरेको र राम्रो हुँदै गएको सुन्न पाएँ। जुन सुखद कुरा हो र यो तिब्बत स्वतन्त्र रुपमा मुक्त भएपछिको विकासको ज्वलन्त उदाहरण हो भन्ने मलाई लागेको छ। यस बस्तीको सरदर मासिक आम्दानी 10,000 आरएमबि भएकोले हामीले यस गाउँको आर्थिक उत्थान्‌को बारेमा जानकारी लिन नै भ्रमण गरेका हौं। स्थानिय तिब्बतीको जीवनमा सरकारको सहयोग र आफ्नै प्रयासबाट परिवर्तन आएको र आउँदा दिनमा अझै समृद्ध हुने त्यहाँका स्थानीयहरूले बताए। सरकारले आवश्यक ऋण सहयोग प्रदान गरेकै हो साथै आधुनिक यन्त्रको प्रयोग पनि मुख्य आम्दानीको स्रोत बनेको देखियो।

यसै रातको रात्री भोजमा भने खुबै रमाइलो भएको थियो। मैले सुनेको थिएं कि यसरी भोज गर्दा चिनियाँ सँस्कृति अनुसार रक्सी लगायत जाँड खाँदा ग्याम्बे (खास उच्चारण कान पै हो र शाब्दिक अर्थ एकै पटकमा गिलास रित्याउनु) गर्नुपर्ने हुन्छ। त्यो ल्हासाको दुई रातमा खासै भएन र शिगाचेको अघिल्लो रातहरूमा पनि खासै त्यस्तो अनुभव गरिएन, क्यारे। यहाँ भने त्यो सत्य हो भन्ने अनुभव गरें। शिगाचेका विभिन्न विभाग र क्षेत्र मातहतका अधिकारीहरूबीचको सो भोजमा टेबल-टेबलमा कान पै भन्दै आउने रहेछ र पिउनु पर्ने रमाइलो लाग्यो। पिउन त धेरै पिएँ मैले पनि तर मात लाग्ने गरि नपिउने भएकोले आफूलाई ठीकै भयो तर ती अधिकारीलगायतले भने ठीक मानेनन्, शायद।

साथै शिगाचे र आफ्नो भ्रमणलगायतको सम्बन्धमा यहाँको शिगाचे टेलिभिजन तथा शिगाचे दैनिकका पत्रकार साथीहरूलाई पनि अन्तर्वार्ता दिइयो।

मैले यहाँ शिगाचेमा नेपालीलाई धेरै सम्मान तथा माया गर्ने गरेको व्यक्तिगत अनुभव गरें। हाम्रै एक चालक दाइको कुरा राखेको थिएँ, यात्राको चर्चामा, त्यसैगरी वर्डो तिब्बती रेस्टुराँमा नेपाल गइसकेको भाइ र उसको सत्कार। त्यस्तै ताशिल्हुम्पो गुम्बाका लामाहरू। त्यहाँका मुख्य लामाले पनि नेपालबाट आएको यो नेपाली भनेर खुशी जनाएका थिए त्यसै गरी त्यहाँ दियो बाल्न प्रयोग गरिने वनस्पति घ्यू नेपालबाटै आउने रहेछ र त्यो शुद्ध हो/होइन अर्थात् जनावरको प्रयोग हुन्छ/हुँदैन भनेर सोध्न पनि भ्याएको थियो। अनि तिब्बतमा नेपाली बस्तुहरू देखिन्छ र पाइन्छ पनि। यहाँ मैले नेपाली भन्ने थाहा पाए भने अलि आफ्नो सोचेको अपनत्व ग्रहण गरेको जस्तो अनुभव गरें साथै यहाँको सञ्चार विभाग प्रमुखलाई पनि नेपालको बारेमा धेरै चासो रहेछ। शिगाचेको सञ्चार विभाग प्रमुख थ्येन स सिनसँग धेरै कुराहरू भयो। भाषाले समस्या पार्‌या थियो। तर एक जर्मन साथी जो चिनियाँ भाषामा पनि निपुण थियो उसको सहायतामा हामी बीच कुरा सम्भव भएको थियो। जहाँसम्म लाग्छ, मलाई जस्तै उहाँलाई पनि धेरै कुराबारे जान्ने इच्छा छ। नहोस् पनि किन त। एक त हामी सीमा वारिपारि। त्यस माथि कुनै समय यो शिगाचे नेपालले हड्पेको थियो रे। पहिलेपहिले युद्ध चलिरहन्थ्यो र जो बलियो छ उसले अरु राज्यलाई आफ्नो बनाउँथ्यो। साथै व्यापार व्यवसायको बिन्दु पनि थियो, थिए र हालमा पनि छ र रहनेछ अझै पनि। पछिल्लो समयको कुरा गर्दा पनि त अरनिकोले तिब्बत तथा चीनको मुख्य भूमिमा आफ्नो कौशलता देखाएका थिए र त्यस्तै तिब्बती राजा स्रङ्गचङ्ग गम्पोले नेपाली राजकुमारी भृकुटीलाई आफ्नो महारानी बनाएका थिए। यस्तै यस्तै धेरै कुराले हामीलाई बाँध्न खोजेका होलान्।

शिगाचेको बसाइपछि हाम्रो यात्रा शिगाचेअन्तर्गतको सानो शहर च्याङ्ग्च्‌तर्फ मोडियो। यो रमणीय शहरको एक दिने बसाइ र त्यहाँबाट ल्हासासम्मको यात्रा पनि कथनीय छ। (यी तस्वीरहरु सबै लेखक स्वयंले खिचेका हुन्।)