फन्ट डाउनलोड
सि.आर.आइको संक्षिप्त परिचयनेपाली सेवाको संक्षिप्त परिचयसम्पर्कका लागि

विवाह-सम्बन्ध-पारपाचुके-विच्छेद

(GMT+08:00) 2016-07-08 16:19:56

----अजय अलौकिक

सन् 2016 को प्रेम दिवसका दिन चीनको छुङ छिङ शहरमा 549 जोडीले सम्बन्धविच्छेदका लागि उपयुक्त दिन मान्दै विवाह तोडे। सो शहरको नागरिक मामिला विभागका अनुसार, उक्त दिनको बेलुकीको पाँच बजेसम्ममा 4,788 जोडीले विवाह दर्ता गराए भने 549 जोडीले वैवाहिक सम्बन्ध तोडेका थिए।

यसरी सम्बन्धविच्छेद गर्नु अहिले फेशन झैं भएको छ। हिजोआज विवाहभन्दा यस्तै सम्बन्धविच्छेदका घटना र समाचारहरू सहज रुपमा सुन्नपाइन्छ। तर त्यस्तो पनि होइन रहेछ। गत वर्ष 2015मा यून्नान प्रान्तको डाली बाइ स्वायत्त प्रशासनिक क्षेत्रका करिब पैंतालिस सय जोडीले भने सम्बन्धविच्छेद दर्ता खारेज गरेका थिए। यहाँ नौ हजार पाँच सय एकहत्तर जोडीले सम्बन्धविच्छेदका लागि दर्ता गराएका थिए। तर पछि पैंतालिस सय जोडीले दर्ता खारेज गरे। यो सम्भव कसरी भयो? कसरी छिनोफानो गरियो त्यो भने रोचक छ। यसरी पारपाचुके चाहने जोडीलाई त्यहाँको स्थानिय निकायले उनीहरूको निर्णयबारे पुनर्विचार गर्न र सम्भव भएसम्म मिलापत्र गराउने उद्देश्यले केही समय (ग्रेस अवधि) अर्थात् एक हप्ताको म्याद दिएको थियो। साथै जोडीलाई परामर्श सेवा पनि उपलब्ध गराएको थियो। यहाँ सो ग्रेस अवधि धेरैभन्दा धेरै जोडीलाई लाभदायक भयो। साथै यस ग्रेसवधिका कारण त्यहाँ सम्बन्धविच्छेद दर 50 प्रतिशतले घट्यो पनि। यसर्थ ग्रेसवधिको प्रभाव सकारात्मक रह्यो। तर यस्तो ग्रेसवधिले सम्बन्धविच्छेद प्रक्रियालाई लम्ब्याउनुका साथै नागरिक अधिकार हनन भएको भनी आलोचना पनि गरियो।

विवाह व्यक्तिगत मामिला हो। त्यस्तै सम्बन्धविच्छेद पनि व्यक्तिगत मामिला हो र छनौट गर्ने अधिकार पूरै ती जोडीसँग मात्र हुन्छ। सम्बन्धविच्छेद एक जोडीका लागि समस्याको समाधान हुनसक्छ तर यसले समस्याको अन्त्य गर्दैन यसले झनै थप्छ। अंशवण्डा तथा बालबच्चाको विषयमा अर्को बखेडा सिर्जना गर्छ। यस ग्रेसवधिको मुख्य उद्देश्य भनेको आवेशी र अचेतन जोडीलाई गलत निर्णय गर्नुबाट जोगाउनु र एउटा मौका प्रदान गर्नु हो। यदी कुनै जोडीले पुनःविवाह गर्नचाहेमा कागजी झन्झट्‌बाट मात्र मुक्त नभइ सामाजिक सद्भाव पनि कायम रहने सो निकायको भनाइ थियो।

यता आमनागरकिले विवाहसम्बन्धमा स्वतन्त्र विचार राख्नपाउनु पर्छ भन्दै चर्को विरोध गरे। अवश्य पनि सम्बन्धविच्छेद प्रक्रियालाई अलमलाउनु अधिकारको हनन हो तर यसबाट धेरैको घर उठ्नुबाट जोगिएको देखिन्छ। त्यस बाहेक कुनै जोडीको पुनःमिलन असम्भव देखिएको छ र मिलनको गुञ्जाइश देखिँदैन भने ग्रेसवधिपश्चात तुरुन्तै सम्बन्धविच्छेद प्रक्रिया बढाएको जनाइयो।

विगत बाह्र वर्षदेखि चीनको सम्बन्धविच्छेद दर बढ्दो छ। यसरी दिनप्रति दिन सम्बन्धविच्छेद बढ्नुमा धेरै कारक तत्वहरू छन्। केही शहरमा अचल सम्पत्तिको खरीदमा सीमा तोक्नुका कारण, त्यसै गरी पछिल्लो पुस्ता विशेषत असी र नब्बेका दशकका एक्लौटी सन्तान हुनु, सुखसुविधाभोगी, सामाजिक सञ्जालमा व्यस्त रहनु, घरायशी झगडा, महिलामाथि हिँसा आदी।

त्यस्तै अर्को तथ्य सार्वजनिक भएको छ ग्लोबल टाईम्सअनुसार गाउँबाट शहर पसेका स्वास्नी मान्छेहरू पुन गाउँ फर्कनु पर्ने डरले आफ्नो लोग्नेलाई छोड्ने या सम्बन्धविच्छेद गर्नेगरेको पाइएको छ। अत्याधिक मात्रामा ग्रामीण महिलाले सम्बन्धविच्छेदका लागि दर्ता गराएको प्रायश मुद्दा गाउँबाट शहरमा काम खोज्ने क्रममा नयाँ माया पाएर या आत्म निर्भर तथा सक्षम भएर भएको जनाइएको छ।

यस्तै तथ्याङ्क हुपैको सोङ्गच शहरको पनि रहेको छ। सन् 2014मा दर्ता भएका सात सयभन्दा बढी मुद्दामा पचहत्तर प्रतिशत स्वास्नी मान्छेले नै गरेका छन् र दर्ता गराएका नब्बे प्रतिशतभन्दा बढी महिलाहरू कामको खोजीमा ठूला शहर पसेकाहरू छन्।

यस्तै घटनाक्रम चीनको अरु प्रान्तका गाउँघरमा पनि बढ्दै गइरहेको तथ्याङ्कले देखाउँछ।

त्यसै गरी सम्बन्धविच्छेदको अर्को प्रमुख कारणमा चिनियाँ परम्परागत विवाह पनि हो। दुई पूर्ण अपरिचितबीच लगनगाँठो कसेको दुई दिनभित्रै पनि सम्बन्धविच्छेदका घटना भएका छन्। विवाह बन्धन नितान्त एक पारिवारिक मामिला हो र परम्परागत विवाहमा निर्णयलगायतका विभिन्न स्थितीमा अभिभावकको अहँम् हात हुने नै भयो। त्यसमाथि आजको पिढीँका दुई अपरिचित युवायुवतीबीचको वैवाहिक सम्बन्ध त्यस्तै बलपूर्वक र धनसम्पत्ति तथा दाइजोको बिषय र अरु घरायसी कारणहरू पनि छन्। जसबाट सम्बन्धविच्छेदको दर तीव्र गतिमा बढ्दो छ।

सन् 2014मा चीन भरि छत्तीस लाखले पारपाचुके गरे जुन अघिल्लो वर्षको तुलनामा तीन दशमलब नौ प्रतिशतले बढेको छ। एक दशकअघिको संख्याको तुलनामा दोब्बर वृद्धि भएको छ। त्यस बेलाको समाज सम्बन्धविच्छेद बारेमा खुलेर नबोल्ने तथा समाजमा हल्ला हुने डर र लोकाचारले पनि कमि भएको हुनसक्छ। सन् 2003मा आएर सम्बन्धविच्छेद प्रक्रियालाई सरल बनाइएको थियो। जहाँ एकै दिनमा दश यूआन खर्चेर विच्छेदको अनुमति पाइन थालियो।

पछिल्लो समयमा डालीको अनुभवलाई पछ्याउँदै पैचिङ्ग, छुङ छिङ, साङ्ग हाई लगायतका शहर र प्रान्तहरूमा दर्ता विभागसँगै विवाह मार्गनिर्देशन विभाग पनि स्थापना भएका छन् जहाँ मनोविद्हरू उपलब्ध छन्। यस्तै नीति च च्याङको हाङ चौ, क्वाङ तोङको क्वाङ चौ र शन चन, कान्सुको लान चौ र शान तोङको छिङ ताउमा पनि लागू गरेको थियो।

त्यस्तै आन हुई प्रान्तमा रजिष्टारलाई सम्बन्ध र विच्छेद बीचको सम्भावना बुझ्नेखालका तालिम दिएको जनाइएको छ। त्यस्तै आनहुईकै हफै शहरमा व्यवसायिक सल्लाहकारको व्यवस्था गरेको छ। यिनीहरु सबैले जोडी अर्थात् दुवै पक्षलाई आवेशमा नआउन, मिलापत्र गर्न-गराउन तथा सम्बन्धबारेमा फेरि एक पटक सोच्न मद्दत गर्दछ र यसबाट कुनै समाधान भएन भने मुद्दा टुङ्गो लगाउने गरिएको छ। परामशर्बाट कति पय जोडीले विच्छेदको निर्णयलाई परित्याग गरेको हफै विवाह परामर्शदाता संघका महासचिव वाङ् वनचिङ्गको भनाइ छ। डाली विवाह दर्ता कार्यालयका निर्देशक याङ्ग चिआनपोले विच्छेदका लागि आउने सबैलाई फेरि एक पटक विचार गर्नु र अर्को हप्ता आउनु भन्ने गरेको र तिनीहरू फर्केनन् भने आफूलाई आनन्द मिल्ने पनि बताए। ग्रेसवधिको नीति लागू गरेको डालीमा विच्छेद चाहने दम्पतीलाई पुनःविचारका लागि "कूलिङ अफ"ग्रेसवधी दिएबाट करिब दश हजार जोडीले दर्ता गराएकोमा पचास प्रतिशत कार्यालयको ढोका ढक्ढक्याउन नआएको तथ्याङ्कले बताउँछ।

तर पारपाचुके चाहनेहरूमा ग्रेसावधिले निकै नै सकारात्मक भूमिका खेलेको देखिएता पनि सर्वसाधारणको हक, अधिकार हनन भएको र सर्वसाधारणमा विवाह तथा सम्बन्धविच्छेदको स्वतन्त्र अधिकार निहित रहेको विवाह-कानून विपरित भएको भन्दै नागरिक मामिला मन्त्रालयले यसै वर्षको मार्च आठबाट उक्त ग्रेसावधि नीति खारेज गरेको छ।

यसै वर्षको फ्रेबुअरीदेखि संशोधित विवाह दर्ता नियम लागू भएपछि यता साङ्ग हाईले ग्रेसावधिबाट हुनसक्ने फाइदा देखेर करिब पच्चिसदेखि तीसमिनेटमा सम्पन्न हुँदैआएको विच्छेद प्रक्रियालाई प्रश्नावली र सोधपुछका कारण पैंतालिसदेखि पचपन्न मिनेट लामो बनाएको छ। साथै अब अनलाइनमार्फत विच्छेदका लागि दर्ता गर्नेसक्ने सुविधा पनि दिएको छ। पारपाचुके चाहनेको भीड बढ्दै गइरहेको अवस्थामा यो व्यवस्था स्वागत योग्य मान्नेको जमात् नै छ। साङ्ग हाई मात्र होइन सम्बन्धविच्छेद दर्ताका लागि अपोइन्टमेन्टको व्यवस्था गर्ने अरु धेरै शहरहरू छन्।

यसै बीच जुलाई एक तारिखबाट पैचिङ्गमा विवाह दर्ताका लागि सरकारी कार्यालयमा जाँदा कजुअल (साधारण) पहिरन लगाएमा दम्पतीको विवाह दर्ता नहुने भएको छ। मानिसहरुले विवाहको प्रक्रियाप्रति पर्याप्त सम्मान व्यक्त गर्न नसकिरहेको र विवाहलाई लापरवाही तथा सहज रुपमा लिएकोले यस्तो नियम लागू गरिएको बताइएको छ। पैचिङ्गमा मात्र गत वर्ष पचपन्न हजारले सम्बन्धविच्छेद गरेका थिए।

पछिल्लो समयमा नेपाल पनि सम्बन्धविच्छेदका घटनाबाट अछुतो छैन। चालु आर्थिक वर्ष 072/73 को 10 महिनामा काठमाण्डु जिल्लामा मात्र 1 हजार 7 सय 83 वटा सम्बन्धविच्छेदका मुद्दा दर्ता भएका छन्। पछिल्लो तीन वर्षमा काठमाडौं जिल्ला अदालतमा मात्र सम्बन्धविच्छेदको पाँच हजार मुद्दा दर्ता भएको विभिन्न समाचार स्रोतबाट बुझ्नसकिन्छ। नेपालमा पछिल्लो पाँच वर्षमा गाउँदेखि शहरबजार सबैतिर सम्बन्धविच्छेदको घटना बढिरहेको सरकारी तथ्याङ्कले देखाउँछ।

साथै तथ्याङ्क अनुसार, सम्बन्धविच्छेद पाउन अदालत जानेमा महिलाहरू धेरै छन्। वैदेशिक रोजगारीको बढ्दो क्रम र त्यसले निर्माण गरेको आर्थिक सम्पन्नताका साथै सक्षम र आत्म निर्भर महिलाको संख्यामा बृद्धिले पनि सम्बन्धविच्छेदका घटना बढेको छ। स्रोतका अनुसार, पछिल्लो समयमा फेसबुकमा भेटेर विवाह गर्ने र पछि सम्बन्धविच्छेद गर्नेको संख्या पनि बढिरहेको छ। नेपालको अन्य मुलुकको जस्तो जसले जुन बेला चाह्यो त्यही बेला सम्बन्धविच्छेद हुने सहज अवस्था नभएको र कडा कानुनी व्यवस्थाका कारण सम्बन्धविच्छेदको घटना कम भएको विज्ञहरू बताउँछन्। त्यस माथि नेपालमा केटाले पारपाचुके चाहेमा सजिलै टुंगोमा पुग्नु फलामको चिउरा चपाएसरी छ। केटाले गाविस या नगरपालिका मार्फत जिल्ला अदालत आउनुपर्छ र टुंगोमा पुग्न धेरै समय लाग्नुको साथै केटीपक्षले चाहे अनुसारको माग पनि पूरा गरिदिनुपर्छ। त्यसको विपरित नेपालमा केटीले सम्बन्धविच्छेद गर्न चाहेमा सिधै जिल्ला अदालतमा गएर दर्ता गर्न सक्छिन्।

नेपालको कानूनअनुसार, तीन वर्षदेखि छुट्टाछुट्टै बसेमा, सौता ल्याएको खण्डमा, भरणपोषण नगरेमा, शारीरिक हानि नोक्सानी पुर्याउने खालको क्रियाकलाप गरेमा, बदचलन भएमा, मानसिक सन्तुलन ठीक नभएको खण्डमा, दश वर्षसम्म कुनै सन्तान नभएमा छुट्टिन चाहनेले सम्बन्धलाई विच्छेद गर्नसक्छन्।

त्यस्तै चिनियाँ कानूनअनुसार पनि घरेलु हिँसा, बदचलन भएमा, सौता ल्याएको खण्डमा यस्ता समाज र परिवारसँग जोडिएका विषयहरूलाई सम्बन्धविच्छेदका प्रमुख मान्यता र मुद्दा मानेका छन् त्यस बाहेक यहाँ दुई वर्षदेखि पारस्पारिक प्रेम तथा सद्भावको अभावमा अलग्गै बसेका छन् भने ती जोडीले चाहेमा पूर्ण रुपमा सम्बन्धविच्छेद गर्नसक्छन्।

जानकारी तथा लेखहरु