चीनले अगाडि सारेको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ 'बीआरआर्इ' मा नेपाल सहभागी भइसकेको छ। नेपाल मात्र होइन दक्षिण एसियामा भारत बाहेक सबै राष्ट्र बीआरआर्इमा सहभागी भइसकेका छन्। बीआरआर्इ मार्फत नै चीनले पाकिस्तान, बंगलादेश, श्रीलंका, माल्दिभ्स लगायतका दक्षिण एसियाली राष्ट्रमा विशाल लगानी गरेर ठूला परियोजना संचालन गर्दै आएको छ। नेपालले परियोजना पेश गर्न नसक्नाले अहिलेसम्म बीआरआर्इ अन्तर्गत नेपालमा चिनियाँ लगानीमा कुनै परियोजना संचालनमा आउन सकेका छैनन्।
नेपालको अर्को छिमेकी मुलुक भारतको दवाव र अड्चनका कारण बीआरआर्इमा प्रवेश गर्नका लागि नेपालले निकै लामो समय आनाकानी गरेको थियो। जसोतसो प्रवेश गरे पनि अहिले डेढ वर्ष पुगिसक्दा पनि नेपालले बीआरआर्इ समक्ष कुनै पनि परियोजना प्रस्ताव पेश नगर्दा भारतले अझै खेल्ने ठाउँ पाएको छ। भारत अझै पनि नेपाललार्इ चीनबाट विमुख बनाएर आफ्नो एकछत्र प्रभाव राख्न चाहन्छ भन्ने कुरा भरखरै शाङ्हार्इमा सम्पन्न एउटा सेमिनारमा भारतीय प्रख्यात विज्ञहरुको प्रस्तुतिले स्पष्ट पारेको छ।
गत शनिबार (नोभेम्बर २४ तारिख) शाङहार्इ विश्वविद्यालयले 'चीन र दक्षिण एसिया' विषयमा एउटा सेमिनारको आयोजना गरेको थियो। सो सेमिनारमा नेपाल, भारत, पाकिस्तान श्रीलंका, बंगलादेश र चीनका थिंकट्यांकहरु सहभागी थिए। भारतबाट एसडी मुनि, महेन्द्र पी लामा लगायतका ख्यातिप्राप्त प्राज्ञहरुको उपस्थिति थियो। सेमिनारमा नेपालबाट खड्ग केसी, बामदेव सिग्देल र पूर्णबहादुर कार्की सहभागी थिए।
सो कार्यक्रममा भाग लिन अमेरिकाको नर्थ क्यारोलिना विश्वविद्यालयमा कार्यरत डा दिनेश पौडेल पनि आएका थिए। उनी बनस्पति विज्ञानमा पोखराबाट स्नातकोत्तर गरी अमेरिका गएर भूगोलमा विद्यावारिधी गरेका व्यक्ति हुन्। हाल उनी अमेरिकाकै नर्थ क्यारोलिना विश्वविद्यालयमा कार्यरत छन्। उनको विषय दक्षिण एसियाको भूराजनीति हो।
सेमिनारमा पौडेलले केही महत्वपूर्ण कुरा उठाए। उनले बीआरआर्इ नै नेपालबाट भारतीय हस्तक्षेप घटाउने माध्यम बन्न सक्ने भन्दै भारतीय नीतिको आलोचना गरे। उनले उठाएको कुरालार्इ पाकिस्तान र वंगलादेशले समर्थन गरेपछि भारतीय विज्ञहरु निकै अप्ठ्यारोमा परेका थिए। चीनले बीआरआर्इ विकासोन्मुख मुलुक विशेष गरी दक्षिण एसियाली मुलुकहरुको पूर्वाधार विकासका लागि महत्वपूर्ण र अपरिहार्य रहेको पौडेलले बताए। बीआरआर्इको भारतले विरोध गर्ने र तत्काल सहभागी नहुने कुरा उसैका लागि घातक हुने भनेपछि पौडेलको भनाइलार्इ बंगलादेश र पाकिस्तानका विज्ञहरुले जोडदार समर्थन गरे। सँगै श्रीलंकाका प्राज्ञले पनि समर्थन जनाएपछि भारत एक्लिएको थियो। कार्यक्रममा सहभागी चिनियाँ प्रोफेसरहरुले पौडेलको भनाइलार्इ बुढी औँला उठाएर समर्थन जनाएपछि भारतीय प्राज्ञहरु रातोपिरो बनेका थिए। पौडेलको भनाइलार्इ काउन्टर दिँदै भारतीय प्रख्यात प्राज्ञ एसडी मुनीले बीआरआर्इ प्रयोग गरेर नेपालले भारतसँग बार्गेनिङ गरिरहेको आरोप लगाए। उनले दक्षिण एसियामा चीनले बीआरआर्इ अथवा अन्य सहयोगका कार्यक्रम विस्तार गर्दा भारतसँग सहकार्य गर्नुपर्ने विचार व्यक्त गरे।
मुनीको उल्लिखित भनाइ विशेष गरेर नेपाल केन्द्रित थियो। उनले घुमाउरो पारामा नेपाल चीनको नजिक हुँदै गएकोमा चिन्ता पनि प्रकट गरे। चीनले दक्षिण एसियामा बीआरआर्इ लाँदा कमसेकम भारतका सुरक्षा चासोलार्इ सम्बोधन गर्नुपर्ने तर्क उनले राखे। चीनले भारतसँग सहकार्य गर्दा दक्षिण एसियामा उसलार्इ सजिलो हुने भन्दै भारतीय नीतिको प्रतिरक्षा गरे।
चीनको छिङ्ह्वा विश्वविद्यालयका प्रोफेसर ली सीक्वाङले मुनीको भनाइको सशक्त प्रतिवाद गरे। उनले भने 'दक्षिण एसियाका सबै मुलुक सार्वभौम छन् र ती देशसँग चीनले सहकार्य अगाडि बढाउनका लागि भारतसँग सहकार्य गरिरहनु पर्दैन।' उनले भारतलार्इ पनि बीआरआर्इमा सहभागी भएर यसबाट फाइला लिन आव्हान गरे। उनले दक्षिण एसियाली राष्ट्रको विकासका परियोजनामा भारतले बुलिङ गर्न नहुने विचार राखे।
सेमिनारमा शाङ्हार्इको फुतान विश्वविद्यालयका प्रोफेसर चाङ चियातोङङ्हार्इ म्युनिसिपल सोसल साइन्स एकेडेमीका वाङह्वाले पनि दक्षिण एसियामा भारतले लिएको नीति गलत भएको बताएका थिए। डेढ वर्ष अगाडि नेपालले गरेको बीआरआर्इमा सहकार्यको हस्ताक्षर र केही महिना अगाडि मात्र चीनसँग गरेको यातायात तथा पारवहन सम्झौताले सैद्धान्तिक रुपमा नेपाललार्इ भारतवेष्टितबाट मुक्त गरेको छ। दक्षिण एसियामा भुटानबाहेक नेपाल मात्र भारतमाथि आश्रित मुलुक मानिन्छ। अन्य सबैदेशको समुद्रसम्मको पहुँचले भारतमाथि आश्रित हुनुपर्ने आवश्यकता छैन।
चीनसँग सम्बन्ध बढाएकै कारण भारतले श्रीलंकाका राष्ट्रपति महेन्दा राजापाक्षेलार्इ हटाएर आफ्नो अनुकूलका मैत्रीपाला सिरिसेनालार्इ राष्ट्रपति बनाउन सफल भयो। बंगलादेशमा भारतीय कठपुतली सरकार रहेको छ। यद्यपि यी दुवै मुलुकले चीनसँग बीआरआर्इमा हातेमालो गरेका छन्। भारतको व्यापक हस्तक्षेपका बावजुद यी मुलुकले चीनसँगको सम्बन्धलार्इ अझै गहन बनाउँदै ल्याएका छन्।
भरखरै माल्दिभ्समा भएको राष्ट्रपति चुनावमा पनि चीनसँग आर्थिक सम्बन्ध बढाउनुपर्छ भन्ने अब्दुलहा यामिनलार्इ हराएर भारतका प्रियपात्र इब्राहिम मुहम्मद शालेहले राष्ट्रपतिको निर्वाचन जितेका छन्। शालेहले आफ्नो सपथग्रहण समारोहमा बोल्दै माल्दिभ्स चिनियाँ ऋणमा डुबेको भन्दै चीनको विरोध गरे। सो समारोहमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङका विशेष दूत चीनका संस्कृति तथा पर्यटन मन्त्री लो शु काङ पनि सहभागी थिए। सपथ ग्रहणको भोलिपल्ट नोभेम्बर १८ तारिख शालेहले चिनियाँ नेता लोसँग भेट गरी बीआरआर्इमा माल्दिभ्सको सहकार्य जारी रहने बताए।
यी परिदृश्यबाट के देखिन्छ भने दक्षिण एसियामा भारतको प्रभाव बिस्तारै खुम्चदैँ छ र चीनसँगको आर्थिक सहकार्य बढ्दो छ। अन्य मुलुकसँग चीनको सहकार्य बढ्दा भारतलार्इ त्यति टाउको दुख्दैन जति नेपालसँग चीनको सहकार्य बढ्दा दुख्ने गर्दछ। भारतीय परम्परावादी मनोविज्ञान संकीर्ण सोचले यस्तो गरेको हो। नेपालमा चिनियाँ रेल पुग्दा अथवा बीआरआर्इ मार्फत चिनियाँ उत्पादन नेपालमा हुँदा भारतका घना आवादी भएका उत्तर प्रदेश र बिहार प्रान्तका करोडौँ उपभोक्तामा चिनियाँ सामान पुग्छ र चीनसँगको व्यापार घाटा बढ्छ भन्ने भारतको हिन मनोभावना रहेको छ। आजको विश्वव्यापीकरण अर्थतन्त्रमा यस्ता चिन्ताले भारतलार्इ चाउरिएको मरिच बनाउनु बाहेक अरु केही प्रतिफल दिँदैन। अर्को कुरा भारतमा राजनीतिक मुद्दाको प्रभाव पनि हो। भारतमा जुनसुकै पार्टीले चुनाव जित्नका लागि चीन र पाकिस्तानको विरोध गर्दैपर्छ। जसले जति सशक्त विरोध गरेर प्रचार गर्छ उसले उत्ति नै जनमत ल्याउँछ भन्ने हो। भारतको वर्तमान सत्तारुढ हिन्दूवादी पार्टी भिजेपीले आगामी वर्ष सन् २०१९ को निर्वाचन जित्नका लागि चीनको विरोध गर्ने र नेपाललार्इ आफ्नो समिपमा राखेको देखाउनु पर्नेछ। पाकिस्तानको विरोध त सबै भारतीयको सदावहार राजनीतिक पेशा छँदैछ। तीनवर्ष अगाडि नेपालमाथि नाकाबन्दी लगाएर सत्तारुढ भिजेपीले नेपालसँगको सम्बन्ध विगारेको आरोप विपक्षी दल कंग्रेसले लगाउँदै आएको छ। भारतको राजनीतिक नेतृत्वमा रहेको छिमेकीप्रतिको 'बुलिङ' शैली र संकिर्ण व्यवहार भारतीय बुद्धिजीवीमा सर्दै गएको शाङ्हार्इ विश्वविद्यालयले आयोजना गरेको 'चीन र दक्षिण एसिया' सेमिनारमा पनि छरपस्ट देखियो। यथार्थमा समग्र भारतीयहरुमा चाइना फोबिया छ। उनीहरु त्यो चाइना फोबिया नेपालको जलविद्युत, सडक, पुल, सुरुङ, अस्पताल लगायत समग्र पूर्वाधार विकासका छायामा देख्ने गर्दछन्।
साभारः कान्तिपुर दैनिक। २०७५ मंसिर १५ (२०१८ डिसेम्बर १) शनिबार।
