चीनका विभिन्न क्षेत्रमा आवासको प्रयोजनका लागि निर्मित संरचनाहरुलाई नागगरिक आवास भवन भनिन्छ। त्यस किसिमका संरचनाहरु सबैभन्दा आधारभूत संरचनाहरु हुन। ती भवनहरु निकै अघि नै देखा परेका हुन, तीनको निर्माण कार्य व्यापक रुपमा भैरहेको छ र संख्याको दृष्टिबाट हेर्दा यीनको संख्या सबैभन्दा बढी छ। चीनका विभिन्न क्षेत्रमा प्राकृतिक वातावरण र मानवीय अवस्था फरक- फरक रहेकाले विभिन्न क्षेत्रका नागरिक आवास भवनको ढाँचामा विविधता देखापरेको छ।

      चीनको हान् जातीय क्षेत्रमा परम्परागत नागरिक आवासहरुको मुख्य रुप चिटिक्क परेको देखिएको छ। माझ खण्डका दुइ छेउमा बराबर आकारका घर हुने पैचिंगको एक तले चौघरा एक विशिष्ट दृष्टान्त हो । पैचिंगका एक तले चौघरालाई अगाडी र पछाडी गरी दुइ भाग विभाजित गरिन्छ भने बीचमा रहने मुख्य कोठा सबभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ। यो मुख्य कोठामा पारिवारिक संस्कार गर्ने र आदरणीय पाहुनाहरुसित भेट गर्ने गरिन्छ। हरेक कोठा चोकतिर फर्किएको हुन्छ र बरण्डाले ती कोठाहरुलाई एक-अर्कासँग जोडेको हुन्छ। पैचिंगको एक तले चौघराबाट चीनको प्राचीन धार्मिक तथा कानूनी धारणा र पारिवारिक नियम प्रतिबिम्बित गरिएको छ। यस किसिमको चौघराको चोक चौपाटे आकारको हुन्छ र त्ससमा विभिन्न किसिमका फूलहरु रोपेर त्यसलाई शान्त प्राकृतिक रुप दिनखोजिएको देखिन्छ र त्यस चौघराका मानिसहरुका लागि आराम गर्ने निकै राम्रो ठाउँ पनि हो त्यो। उत्तरी चीन र उत्तरपूर्वी चीनका नागरिकहरुको निवास थलो अर्थात घर प्रायजसो यस्तो आकारको भएको पाइन्छ।

पैचिंगका एक तले चौघरा

मुख्य कोठा र माटे इँटका घर

        चीनको दक्षिणी क्षेत्रमा मानिसहरु धेरैजसो ठूला भवनहरुमा बसोबास गर्छन्। ती क्षेत्रका घरको विशेषता सानो क्षेत्रफल र लामो आकारको चोकलाई केन्द्र बनाई चारैतीर मुख्य कोठा रहनु हो। यस किसिमका भवनको वाह्य आकार चौपाटे देखिनुका साथै सामान्य पनि देखिन्छ। चीनको दक्षिणी क्षेत्रमा यस किसिमका भवन धेरै छन्।

         फु चेन प्रान्तको दक्षिणी क्षेत्र तथा क्वांग तुंग प्रान्तको उत्तरी क्षेत्र र क्वांग सिको उत्तरी क्षेत्रका ख च्या बासीहरु समूहका रुपमा रहेका ठूला आकारका भवनहरुमा बसोवास गर्छन्। त्यसको बाह्य रुप गोलाकार र चौपाटे देखिन्छ। बीचमा बैठक कोठा र दायाँ-बायाँ चार वा पाँच तले भवनहरु निर्मित छन्। वाह्य आक्रमणको प्रतिरोध गर्ने क्षमता रहनु यस किसिमका भवनको विशेषता हो। फु चेन् प्रान्तको युंग तिङ जिल्लाको ख च्या बासीहरु बस्ने माटे इँटाका भवनहरुले यस किसिमको भवनको प्रतिनिधित्व गरेका छन्। यस जिल्लामा चौपाटे, गोलाकार, आठ कुने र अण्डाकारका आदि आठ हजार भन्दा बढी माटे इँटका घरहरु छन्। वैज्ञानिक दृष्टिबाट हेर्दा ती माटे इँटका भवनहरु निकै उपयोगी हुनुका साथै सरल पनि भएको पाइएको छ। त्यस प्रकारका घरहरु दक्षिणी चीनका केही ठाउँहरुमा व्यापक रुपमा देखिन्छन्।

अल्पसंख्यक जातिहरुका आवास भवन

         चीनका अल्पसंख्यक जातीय क्षेत्रमा पनि आवास भवनहरुको निर्माण निकै विविधतापूर्ण देखिन्छ। उदाहरण हो, चीनको उत्तर-पश्चिमी क्षेत्रको सिन्च्याङ-युगुर जातीय स्वायत्त प्रदेशमा युगुर जातिका घरहरु धेरैजसो एक वा तीन तले छन, छानो समतल परेको अर्थात मुण्डा हुन्छ र भित्ता पनि माटोकै हुन्छन। घरको चारैतीर गाह्रो लगाइएको छ। तिब्बती जातिका घरहरु किल्ला वा गढी आकारका जस्ता देखिन्छन। ती घरहरुका भित्ता ढुंगाद्बारा बनाइको हुन्छ र घरको भित्री भागमा काठका दलिन हुन्छन्। भित्री मंगोलियाली जातिका मानिसहरुले यता-उता सार्नसकिने पालभित्र बस्नेगरेका छन्। दक्षिण-पश्चिमी क्षेत्रका बासिन्दाहरुले काठका दुइ तले घर बनाएर बस्नेगरेको पाइन्छ। त्यस्ता घरको भूइँ तला खाली हुन्छ र माथिल्लो तलामा मानिस बस्दछन्। तीमध्ये यु नान् प्रान्तको ताई जाति बस्ने बाँसद्बारा बनाइएका घरहरुको आफ्नै विशेषता छ। चीनको दक्षिण-पश्चिमी क्षेत्रका निवास भवनहरुमा मियाओ जाति र थु च्या जाति बस्ने झुण्डिने आकारका बाँसका झाप्राको आफ्नै विशेषता छ। यस किसिमका घरहरु धेरैजसो भिरालो स्थानमा निर्मित गरिएका हुन्छन् र तीनको जग नभई तीनलाई खम्बाद्बारा अड्याइएको हुन्छ। यस किसिमका घर दुइ वा तीन तलाका हुन्छन् । सबैभन्दा माथिको तला निकै होंचो हुन्छ र त्यसमा अन्न भण्डारण गरिन्छ। भूइँ तलामा सामान राख्ने वा गाई-गोरु बाँध्ने गरिन्छ। मानिसहरु दोस्रो तलामा बस्नेगर्दछन्।

उत्तरी क्षेत्रका गुफा— घर तथा प्राचीन शहरका आवास भवन

         चीनको उत्तरी क्षेत्रको व्हाङ ह नदीको सिरान र माझ-खण्डमा गुफालाई घरको रुपमा प्रयोग गर्ने चलन छ। पल्लो शान्सी, कान्सु, ह नान्, वल्लो शान्सी आदि पहेंलो माटो भएका क्षेत्रमा स्थानीय बासिन्दाहरुले प्राकृतिक भिरालाहरुमा तेर्सो आकारका गुफा बनाएर केही गुफालाई जोडेर गुफाभित्र इँट वा ढुंगाद्बारा कोठा बनाउने गरेका छन्। यस किसिमको गुफा आकारका घरमा जाडो याममा न्यानो हुन्छ र गर्मी याममा शितल हुन्छ। यसका अतिरिक्त आगो नलाग्ने, चर्को आवाजलाई छेक्ने, जमीन थोरै ओगट्ने, कम खर्चिलो र थोरै श्रम लाग्ने यी आवासहरुको विशेषता रहेको छ। प्राकृतिक अवस्था र जीवनको आवश्यकतालाई राम्रोसँग मिलाएर घर बनाउने एक तरिका हो। यसबाट आफ्नो जन्मभूमिको पहेंलो माटोप्रति स्थानीय वासिन्दाहरुको गहन प्रेम-भाव दर्शाइएको छ।

         यसका अतिरिक्त, चीनमा तुलनात्मक रुपमा राम्रोसँग सुरक्षित प्राचीन शहरहरु पनि छन्। ती प्राचीन शहरभित्र धेरै प्राचीनकालीन निवास भवनहरु सुरक्षित छन्। तीमध्ये वल्लो शान्सी प्रान्तको फिंग याओ भन्ने प्राचीन शहर र युन् नान् प्रान्तको लि च्यांग भन्ने प्राचीन शहरलाई सन् 1998मा विश्व सम्पदा सूचिमा समावेश गरिएको छ ।

         फिंग याओ नामक प्राचीन शहर अहिलेसम्मको सबैभन्दा राम्रोसँग संरक्षित मिंग र छिंग राज्यकालताकाको प्राचीन शहर हो । साथै यो चीनको हान् जातिको बसोवास रहेको मध्य चीनका प्राचीन शहरहरु मध्येको एक विशिष्ट पनि नमूना हो यो। अहिलेसम्म यो प्राचीन शहरको प्राचीन, टोल बाटो, निवास भवन, पसल, मठ-विहार आदि संरचनाहरुको संरक्षण मोटा-मोटी रुपमा भएको छ साथै त्यसको निर्माण-संरचना र ढाँचा-आकृतिको विशेषता पनि कायमै रहेको छ। चीनको राजनीति, अर्थतन्त्र, संस्कृति, सैनिक कार्य, निर्माण, कला आदि पक्षको ऐतिहासिक विकासको अनुसन्धान गर्नका लागि फिंग याओ एक जीवन्त नमूना हो।

         चीनको दक्षिण सुंग राज्यकालमा निर्माण हुनथालेको लि च्याङ भन्ने प्राचीन शहर ना सी जातिको परम्परागत निर्माण वास्तु कला तथा बाहिरको निर्माण वास्तु कलालाई राम्रोसँग मिलाइएको एक मात्र शहर हो। लि च्यांग प्राचीन शहरको निर्माणमा मध्य चीनका शहरको निर्माण पद्धतिको प्रभावमा नपरी शहरभित्रका बाटा-घाटा अलिक अनियमित देखिएक छन् साथै त्यो शहर प्राचीन पनि देखिंदैन। लै लुंग थान् अर्थात कालो ड्रागन दह यस शहरको मुख्य जल-मुहान हो। दहको पानी विभिन्न स-साना खोल्साहरु भएर शहरका ठाउँ-ठाउँबाट बग्दै गएको छ र मानौं त्यो एउटा जल सञ्जाल हो। प्राचीन शहरभित्र कुनाकाप्चासम्म कलकल पानी बगिरहेको देखिन्छ र ठाउँ-ठाउँमा बैंसका रुखहरु रोपिएका छन्।

युन् नान् प्रान्तको लि च्यांग