सामान्यतः मठ बिहारहरु समतल जमिनमा निर्माण गरिन्छ। तर चीनको उत्तरी क्षेत्रको शान्सी अर्थात वल्लो शान्सी प्रान्तमा निर्मित एउटा बिहार पहरामा छ। यो नै हो, प्रसिद्ध स्युएन् खुङ स बिहार। यो बिहार शान्सी प्रान्तको उत्तरी भागको ता थुङ शहर नजीकै पर्छ। सन् 1400 अघि त्यसको निर्माण कार्य पूरा भएको थियो। चीनमा अहिलेसम्म बाँकी रहेको वौद्ध धर्म, ताउ धर्म, कन्फ्युसियस सिद्धान्त गरी तीनै धर्म राम्रोसँग मिलेको विशेषतायुक्त यो एक मात्र बिहार हो। स्युआन् खुङ स बिहारको पूरानो नाम थियोः स्युआन् खुङ क। [ स्युआन् ] को अर्थ चीनको परम्परागत ताउ धर्मको सिद्धान्तबाट उत्पन्न भएको हो भने [ खुङ ] वौद्ध धर्मको सिद्धान्तबाट उत्पन्न भएको हो। यो पूरै बिहार भीरमा भएका कारण पछि गएर यो बिहारको नाम परिवर्तन भएर [ स्युआन् खुङ स ]भएको हो। हान जातिको भाषामा दुई वटा [स्युआन्]को उच्चारण बराबर रहेको छ ।

　　

　　चीनका निर्माण-संरचनाहरुमध्ये स्युआन् खुङ स बिहार एक अलौकिक निर्माण वस्तु हो। यो बिहार अग्लो पहाडको एक सानो भञ्ज्याङमा अवस्थित छ। पहाडको दुबैपट्टि एक सय मिटर अग्लो सिधा भीर छ र त्यो बिहार भीरको एकापट्टि टाँसिएर झुण्डिइरहेको जस्तै देखिन्छ। बिहार र भूईं बीचको दूरी पचास मिटर छ। टाढाबाट हेर्दा दश-बाह्रवटा मसिना र लामा काठका खम्बाले तला-तला परेको त्यस देवालय र पूजा-कोठाहरुलाई अड्याइएको देखिन्छ। बिहारको माथितिरबाट एउटा ठूलो चट्टान बाहिर निस्केर तलतिर झुकिरहेको देखिन्छ। त्यो दृश्य देखेर दर्शकहरुका मनमा डरको लहर उठ्नु स्वाभाविकै हो। स्युआन् खुङ बिहारमा ठूला-साना गरी चालिसवटा देवालय, पूजा-कोठा र मण्डपहरु छन। तीनलाई काठका फल्याकहरुबाट बनाइएको बाटोले जोडिएको छ। यात्रुहरु त्यस बाटोमा हिं‍ड्दा बिस्तारै सावधानीपूर्वक हिंड्ने गर्दछन। फूर्तिले हिंडेमा त्यो बिहार ढल्कने डर यात्रुहरुलाई लाग्छ। तथापि पाइला सार्दा काठका फल्याकबाट घारघुर आवाज आए तापनि भीरमा भएको त्यो बिहार हलचल नगरी ठिंग उभिएको छ।

        त्यस बिहारको निर्माण [अलौकिक] तरिकाले गरिएको छ। भीरमा झुण्ड्याइएको जस्तो त्यस बिहारको माथिपट्टि पहाडको शिखरको बाहिर निस्केको भागले एक छाताले जस्तै त्यस प्राचीन बिहारलाई वर्षाको पानीबाट जोगाइराखेको छ। पहाडको फेदीमा बाढि आए पनि त्यस प्राचीन बिहारलाई डुबाउन सक्दैन। बिहारको वरिपरिका पहाडले टन्टलापुर घामलाई छेक्ने भूमिका निर्वाह गरेका छन। जन-श्रुति अनुसार, ग्रीष्म ऋतुमा हरेक दिन तीन घण्टासम्म मात्र सूर्यको किरण बिहारमा पर्दछ। त्यसै कारण त्यो बिहारको निर्माण काठद्बारा गरिए तापनि सहस्र वर्षको हुरी-बतातासले पनि त्यसलाई केही क्षति पुर्‍याउन सकेको छैन।

        त्यस बिहारको अर्को विशेषता होः [ झुण्डिएको हुनु ]। धेरै मानिसको विचारमा त्यस बिहारको तल्लो भागमा रहेका कचौराको मोहोडा जत्रा मोटा दश-बाह्रवटा काठका खम्बाले बिहारलाई अड्याएको छ। वास्तवमा ती काठका खम्बामध्ये केहीले त बिहारलाई अड्याएको देखिंदैन। तेर्सो गरी चट्टानभित्र गाडिएका काठले त्यस बिहारलाई अड्याएको छ। ती तेर्सो पारेर गाडिएका काठहरु बज्राठ जस्तो एक किसिमको स्थानीय रुखलाई प्रशोधन गरेर चारपाटे निदालका रुपमा बनाइएका थिए ती निदालमा [थुंग यौ ] भन्ने एक किसिमको तेल पोतेकाले सेतो कमिलाले पनि ती काठ खाँदैन र त्यस किसिमको तेल पोतेपछि काठ नगुहिन्छ। बिहारको तल्लो भाग ती निदालमाथि परेको छ। यसका अतिरिक्त, बिहारको तल्लो भागका निदालले पनि पूरा बिहारलाई झुण्ड्याउनका लागि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन। ती दश-बाह्रवटा काठका खम्बाहरुलाई कुन-कुन ठाउँमा राख्ने भनेर राम्रोसँग हिसाब-किताब गरिएको छ। केही काठे खम्बाले भारी अड्याउने जस्तो भूमिका खेलेका छन् भने केहीले बिहारका देवालय र पूजा-कोठाहरुको सन्तुलन मिलाउने भूमिका खेलेका छन। केही काठे खम्बामा गह्रौ वस्तु पनि राख्नुपर्छ र यसो गरेर ती खम्बाले अड्याउने भूमिका खेल्न सक्दछन। यदि केही काठका खम्बामा कुनै वस्तु नराखी ती खम्बाबाट बिहारले शक्ति पाउन सक्ने छैन ।

       [ सूक्ष्मता ] पनि त्यस बिहारको एक विशेषता हो। स्थानको विशेषता र भीरको प्राकृतिक अवस्था हेरेर बिहारको निर्माण गरिएको छ। बिहारका विभिन्न खण्डको निर्माणमा निकै ध्यान दिइएको छ। बिहारभित्रका दुइवटा सबभन्दा ठूला भवनमध्येको एक सा कुं तिआन् महलको उदाहरण लियौं। त्यस महलको निर्माण गर्दा भीरका केही ठाउँ ओगटिएको थियो । महलका अगाडि काठका घर छन् भने पछाडिको भागमा पहरामा धेरै ढुंगे गुफाहरु खनेर महलको भित्री भाग फराकिलो पारिएको छ। बिहारका अरु देवालय वा दरबारहरु सूक्ष्यम देखिएको छ। तीनको गहिराइ त्यति नभएकाले देवालयभित्रका मूर्तिहरु पनि अलि साना पारिएको छ। देवालय वा महलहरु पहाडको अवस्था अनुसार निर्माण गर्दा सापेक्षाताका साथै परिवर्तन पनि भएको देखिन्छ। यात्रुहरुले बरण्डा र बाटामा हिंड्दा बाटो भुलेर रहस्यपूर्ण दरवारमा पसेको जस्तो लाग्छ। कुरा कहाँसम्म पुगेको छ भने बिहारबाट निस्कने बाटो पहिल्याउन पनि गाह्रो पर्छ कहिलेकाँही।

         प्राचीनकालका मानिसहरुले यस बिहारलाई किन भीरमा निर्माण गरे होलान भन्ने कुराले अहिलेका मानिसहरुलाई सोच्न वाध्य पारेको छ? कारण यही हो, त्यस बिहारको तल त्यस बेलाको मुख्य बाटो थियो। बिहारलाई त्यस ठाउँमा निर्माण गर्दा धर्मावलम्बीहरुलाई पूजाआजा गर्न सुविधाजनक हुन्थ्यो। यसका अतिरिक्त, बिहारको अगाडिको पहाडको फेदिमा खोला छ र यस ठाउँमा बारम्बार बाढी आउने गर्दछ। यो नै राक्षसले मानिसका लागि ल्याएको प्रकोप हो भन्ने विश्वास मानिसहरुमा थियो। त्यस राक्षसलाई दवाउने उद्देश्यअनुरुप त्यस भीरमा स्तूप बनाइएको थियो।

         त्यस बिहारको बाटो र ढुंगे भित्तामा [ कुं शु थिआन् छिआओ ] भन्ने चारवटा चिनियाँ अक्षर कुँदिएको थियो। त्यसमा त्यस झुण्डिएको बिहारको गुणगान गाइएको छ। कुं शु भनेको दुइ हजार वर्षअघि एकजना वास्तु-कलाकार कुं शु तोआन् थिए। उनी चीनको वास्तु कलाका प्रसिद्ध संस्थापक थिए । ती चार वटा चिनियाँ अक्षरको माने अनुसार भन्ने हो भने त्यसको अर्थ कुं शु तोआन् जस्तो सिपालु कालिगरले मात्र यस्तो बिहार बनाउन सक्नुहुन्थो भन्ने हुन्छ।