उत्तर-पश्चिमी चीनको तुन ह्वांगको मो काऊ गुफा हाल विश्वमा संरक्षित गरिएको सबैभन्दा ठूलो र सम्पूर्ण वौद्ध धर्मको कला-भण्डार हो। सन् 1987मा मो काऊ गुफालाई "विश्व सम्पदा सूची"मा राखिएको छ। विश्व सम्पदा परिषद्ले त्यसको मूल्यांकन गरेको छ: मो काऊ गुफाको मूर्ति र भित्ते चित्रका लागि विश्व प्रख्यात छ। त्यसमा एक हजार वर्षसम्मको वौद्ध-धर्मको कला प्रतिबिम्बित गरिएको छ।

            उत्तर-पश्चिमी चीनको कान्सु प्रान्तको तुन ह्वांग शहरको कछाड क्षेत्रमा एउटा पहाड छ। त्यसलाई "मिंग शान शान"पहाड भनिन्छ। सो पहाडको पूर्वी भागको लगभग दुइ किलोमिटर लामो क्षेत्रमा अनगिन्ती गुफाहरु छन्। यो नै विश्व प्रख्यात तुन ह्वांग मो काऊ गुफा हो।

           ऐतिहासिक दस्तावेजमा लेखिए अनुसार, सन् 366 देखि झण्डै एक हजार वर्षसम्म निरन्तर रुपमा खन्ने-कुँद्ने काम गरिएपछि सन सातको दशक अर्थात् थांग वंशकालसम्ममा मो काऊ गुफामा एक हजारवटाभन्दा बढी गुफाहरु बनाइसकिएका थिए। यसैले मो काऊ गुफालाई "हजार बुद्ध गुफा" पनि भनिन्छ।

　　 विभिन्न वंशका जनताले गुफा खन्ने सिलसिलामा गुफाभित्र अनेकन् बुद्धका मूर्ति बनाएका थिए र थुप्रै भित्ते चित्र पनि तयार पारेका थिए। त्यस बेला मो काऊ गुफा पूर्वी र पश्चिमका बीच अर्थात् "रेशम मार्ग"को महत्वपूर्ण भागमा परेकाले त्यो पूर्वी र पश्चिमी भागको धार्मिक, साँस्कृतिक र वैज्ञानिक आदान-प्रदानको ठाउँ पनि हो। सो गुफामा विदेशबाट आएका कला र चीनका जातीय कलाको सम्मिश्रण भएको देखिन्छ। कला मनोरञ्जनको विषय भएकाले यस कला-भण्डारबाट रंगीचंगी दृश्य देखाइँदैआएको छ।

           धेरै वर्षको हुरी-बतासको प्रहार सहेपछि हालसम्म मो काऊ गुफामा लगभग 500 वटा गुफा, पचास हजार वर्गकिलोमिटर जतिका भित्ते-चित्र र दुइ हजारवटा भन्दा बढी बुद्ध-मूर्तिहरु संरक्षित अवस्थामा रहेका छन्। गुफामा रहेका मूर्तिहरु साना-ठूला गरी फरक-फरक प्रकारका छन्। यी मूर्तिहरुमा चीनका विभिन्न वंशको विशेषता पनि स्पष्ट देखिन्छ। मो काऊ गुफाका भित्ते-चित्रहरु पनि निकै सुन्दर छन। यी भित्ते-चित्रहरु सबैलाई जोडिएमा लगभग तीस किलोमिटर लामो चित्र बनाउन सकिन्छ।

            तुन ह्वांगको मो काऊ गुफाको 148 नम्बरको गुफामा कुँडिएको थांग वंशको चित्रकला

　      ती भित्ते-चित्रहरुमा प्रायजसो वौद्ध धर्म-शास्त्रमा उल्लेखित पात्रहरु छन्। जस्तै विभिन्न किसिमका बुद्ध, अप्सरा र राजाहरु हुन्। त्यसमा वौद्ध धर्म भारत, मध्ये एशिया र चीनमा फैलिएका किंवदन्तीहरु र कुनै ऐतिहासिक व्यक्तिहरुका बारेमा कथाहरु पनि समावेश छन्। यसका अतिरिक्त, विभिन्न वंशका भित्ते-चित्रहरुबाट विभिन्न तहका जनताहरुको सामाजिक जीवन, लुगा-फाटा, प्राचीन कालका वास्तुहरु, संगीत र नाच-गान पनि प्रतिबिम्बित गरिएको छ। साथै भित्ते-चित्रहरुमा चीन तथा विदेशसँगको साँस्कृतिक आदान-प्रदानका ऐतिहासिक तथ्य कुरा पनि उल्लेखित छन। यसैले पश्चिमी जगतका विद्बानहरुले मो काऊ गुफाका भित्ते-चित्रलाई "भित्तामा रहेको पुस्तकालय" भन्नेगरेका छन।

मो काऊ गुफाको 172 नम्बरको गुफामा कुँडिएका भित्ते-चित्रहरु

मो काऊ गुफाको 39 नम्बरको गुफामा कुँडिएका भित्ते-चित्रहरु

　　 सन् 1900 मा मो काऊ गुफामा पुस्तक राखिने एउटा गोप्य कोठा पत्तो लगाइएको थियो। मानिसहरुले यस कोठालाई "गोप्य रुपमा शास्त्र सम्बन्धी पुस्तकहरु राखिने गुफा" भन्नेगरेका छन। तीन वर्गमीटर क्षेत्रफल भएको त्यो सानो गुफामा थुप्रै शास्त्रका किताबहरु, चित्र र लीपीकारका लिपी आदि झण्डै पाँच हजारभन्दा बढी मूल्यवान वस्तुहरु समावेश छन्। यी वस्तुहरु चौथो शताव्दीदेखि एघारौं शताव्दीसम्मका छन। तिनीहरुका विषयमध्ये चीन, मध्ये एशिया, दक्षिण एशिया र यूरोप आदि ठाउँको इतिहास, भूगोल, राजनीति, जाति, सैनिक, भाषा र शब्द, सँस्कृति र कला, धर्म, चिकित्सा, विज्ञान र प्रविधि आदि विषयहरु रहेका छन। मोटामोटी रुपमा भन्ने हो भने यसमा समाजका समस्त क्षेत्रहरु समावेश छन। यसैले यसलाई "प्राचीन चीनको महाविश्वकोष" मानिएको छ।

         उक्त गुफा पत्ता लगाइएपछि केही विदेशीहरु त्यहाँ गएका थिए। बीस वर्षभन्दा कम समयमा उनीहरुले तुन ह्वांगबाट चालीस हजारजति शास्त्रका किताब र धेरै मूल्यवान भित्ते चित्र तथा मूर्तिहरु लुटपाट गरेका थिए। यसले गर्दा मो काऊ गुफालाई ठूलो नोक्सानी पुर्‍याइएको थियो। हाल बेलायत, फ्रान्स, रुस, भारत, जर्मनी, डेन्मार्क, स्वीडेन, गणतन्त्र कोरिया, फिन्ल्याण्ड र अमेरिका आदि मुलुकहरुमा मो काऊ गुफाका पूरातात्विक वस्तुहरु रहेका छन्। यी वस्तुहरुको संख्या त्यस शास्त्रहरु राखिने त्यस "गोप्य गुफा"का समग्र वस्तुहरुको दुइ तिहाइ छ।

         "गोप्य रुपमा शास्त्र राखिने गुफा"लाई पत्तो लगाउने सिलसिलामा प्राचीन चीनका केही विद्बानहरुले तुन ह्वांग सम्बन्धी सँस्कृतिको अनुसन्धान थालेका थिए। सन् 1910मा तुन ह्वांगको सँस्कृतिको अनुसन्धान सम्बन्धी चीनको पहिलो खेपका विशेष किताब प्रकाशित गरिएको थियो। यसले गर्दा तथाकथित "विश्वको विशेष शास्त्र"भन्ने तुन ह्वांग शास्त्र स्थापित भएको थियो। त्यसपछिका वर्षहरुमा विश्वका विभिन्न मुलुकका विद्बानहरुले तुन ह्वांगप्रति चासो लिएर निरन्तर रुपमा त्यसको अध्ययन गरिरहेका छन। विशेष गरी, चिनियाँ विद्बानहरुले यसतर्फ उल्लेखनीय उपलब्धि हासिल गरेका छन्।

         चीनको सँस्कृतिको मूल्यवान वस्तुको रुपमा रहेको मो काउ गुफाको संरक्षण-कार्यमा चीन सरकारले निकै ध्यान दिंदैआएको छ। हाल विश्वका विभिन्न ठाउँबाट आउने पर्यटकहरुको संख्या दिनप्रति दिन बढ्दैगएकाले मो काऊ गुफाको संरक्षणका लागि चीन सरकारले पहिलेको गुफा बमोजिम मो काऊ गुफा नजिकको "सान वै शान" पहाडमुनि तुन ह्वांग कला प्रदर्शन केन्द्रको स्थापना गरेको छ। पर्यटकहरु यस केन्द्रको निरीक्षण गर्नसक्छन्।

            चीन सरकारले "डिजिटल मो काऊ गुफा"को स्थापनाका लागि बीस करोड चिनियाँ युआनको लगानी गरेको छ। प्राप्त जानकारी अनुसार, यस्तो "डिजिटल गुफा"मा पसेर दर्शकहरुलाई साँचो मो काऊ गुफा घुमेजस्तो लाग्नेछ। दर्शकहरुले यस्तो गुफामा वास्तु, रंगीन मूर्ति र रंगीचंगी भित्ते चित्रहरु देख्नसक्नेछन। विशेषज्ञहरुको ठहर अनुसार, यस्तो डिजिटल गुफाको स्थापनाले भित्ते चित्रको अझ राम्रोसँग संरक्षण हुनसक्ने मात्र नभई तुन ह्वांग सँस्कृतिको पनि राम्रोसँग संरक्षण हुनसक्छ। यसले गर्दा मो काऊ गुफामा रहेका पूरातात्विक वस्तु र सँस्कृतिहरु अझ लामो समयसम्म संरक्षित हुनसक्छन।