तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको रुप-रेखा

          तिब्बती चिकित्सा शास्त्र चीनको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रको एक महत्वपूर्ण संगठनात्मक अंश हो भने त्यो तिब्बती जातिको प्रधानता रहेको अल्पसंख्यक जातिहरुले लामो समयसम्म व्यवहारिक औषधोपचारका क्रममा सिर्जना र विकास गरेको परम्परागत चिकित्सा शास्त्र हो। यो चिकित्सा शास्त्र तिब्बती जातिको बसोबास रहेको तिब्बत, छिंग हाई, स छुआन्, कान्सु आदि प्रान्त र स्वायत्त प्रदेशमा प्रचलित रहिआएको छ। यसका अतिरिक्त, दक्षिण एशियाको नेपाल, भारत आदि मुलुकमा पनि तिब्बती चिकित्सा प्रणाली प्रचलित रहिआएको छ।

          तिब्बती चिकित्सा शास्त्र चीनको छिंग हाई-तिब्बत टारभूमिमा उत्पत्ति भएको हो। यसमा जातीय, सामाजिक र प्राकृतिक वातावरणको विशेषतालाई स्पष्ट रुपमा अभिव्यक्त गरिएको छ। छिंग हाई-तिब्बत टारभूमिमा निकै जाडो हुने भएकोले बाह्य सम्पर्कका लागि यातायातको निकै असुविधा छ। त्यसैले लामो समयसम्म तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको विशेषतालाई जस्ताको त्यस्तै कायमै राखिरहन सकिएको हो। उदाहरणका लागि, त्यो टारभूमिमा जीवजन्तु र वनस्पतिको जात तुलनात्मक रुपमा दुर्लभ खालको भएका कारण तिब्बती ‌औषधि धेरैजसो अक्सिजन पातलो हुने उच्च क्षेत्रमा सप्रने जाडो खप्नसक्ने क्षमतायुक्त जीवजन्तु र वनस्पतिद्बारा प्रशोधित गरिएको हो।

तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको मौलिक सिद्धान्त

         लामो समयसम्मको उत्पादन, जीवन र व्यवहारका क्रममा तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको विशिष्ट सैद्धान्तिक प्रणाली बनिसकेको छ। तीन कारक तत्व सम्बन्धी सिद्धान्तः

         तिब्बती चिकित्सा शास्त्र अनुसार मानिसको शरीरमा "लुंग "अर्थात वायु, "ठ्र पा" अर्थात पित्त, "फै कन्" अर्थात नून गरी तीन वटा मुख्य कारक तत्व मौजुद रहेका छन्। यसका साथै खानेकुरामा भएको पोषण तत्व, रगत, मासु, बोसो, हाड, मासी, वीर्य आदि सात किसिमका मौलिक वस्तु पनि छन्। दिसा, पिसाब, पसिना गरी तीन किसिमका निस्सार तत्व पनि मानिसको शरीरमा मौजुद छन्। यी तीनवटा मुख्य कारक तत्वले सात किसिमका वस्तुका आधार तथा तीन किसिमका निस्सार तत्वको परिवर्तनलाई टेवा दिने गरेका छन्। सामान्य शारीरिक अवस्थामा उक्त तीन किसिमका वस्तुहरुका बीच एकले अर्कामाथि निर्भर र नियन्त्रण गर्दै सामन्जस्य र सन्तुलन कायम राख्ने गरेका छन्। ती तीन किसिमका वस्तुहरु मध्ये कुनै वस्तु केही कारणले गर्दा निकै जल्दोबल्दो वा ह्रासको अवस्थामा परेकोमा शरीरमा वायु विकार सम्बन्धी रोग, पित्त सम्बन्धी रोग र नून सम्बन्धी रोग पैदा हुने निकै सम्भावना हुन्छ। ती रोगको उपचार गर्दा उक्त तीन किसिमका वस्तुहरुलाई तारतम्य मिलाएर तिनलाई सामन्जस्यताको अवस्थामा पुर्‍याउनु पर्छ।

           यी तीनवटा कारक तत्व मध्ये "लुंग"अर्थात वायु मानिसको शारीरिक क्रियाकलाप जारी राख्नका लागि एक प्रेरक शक्ति हो। त्यसको गुण चीनको हान् जातिको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रमा भनिएको हावा वा वायु जस्तो छ। तर त्यसको अर्थ हान् जातिको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रमा भनिएको हावा वा वायुभन्दा अरु विस्तृत रहेको छ। "ठ्र पा" भनेको पित्त वा ताप हो। ताप शक्ति उत्पन्न हुने, जीवको तापक्रम कायम राख्ने, पाचन थैलीको क्षमतालाई बढाउने, अनुहारमा चहक बढाउने, आँट बढाउने र बुद्धि बढाउने क्षमता यसको रहेको छ। "फै कन्" लाई हान् जातिको भाषामा अनुवाद गर्दा र्‍याल वा पानी हुनआउँछ। हान् जातिको चिकित्सा शास्त्र अनुसार यो तत्व मुखमा आउने र्‍याल वा थुक बराबर रहेको छ। यो तत्व र मानिसको जीवभित्रको विभिन्न तरल पदार्थका बीच अगाध सम्बन्ध कायमै राखिएको छ।

           रोग उत्पन्न हुने शारीरिक कारणका सम्बन्धमा तिब्बती चिकित्सा शास्त्र अनुसार "लुंग ", "ठ्र पा", "फै कन् " गरी तीन किसिमका तत्वका बीच असन्तुलन देखापर्दछ। यसले गर्दा जीवभित्रको यथार्थ वायु विकृत भएर शारीरिक आरोग्यमा हानी पुग्दछ। तसर्थ रोगको उपचार गर्दा ती तीन किसिमका तत्वको जल्दो-बल्दो स्थिति र पतनशील स्थितिमा तारतम्य मिलाएर तिनलाई सन्तुलित पार्नुपर्छ।

शरीरलाई चिरफार गर्ने तथा शरीरको अवयव बारे

          जातीय बानी-ब्यहोरा र रीतिरिवाजको कारणले तिब्बती जातिले शरीरलाई चिरफार गर्ने बारे र शरीरका विभिन्न अवयव बारे गहिरो जानकारी हासिल गरेको छ। तिब्बती चिकित्सा शास्त्र अनुसार मानिसको शरीरभित्रका अवयवलाई पाँच अवयवको एक समूह र छ अवयवको एक समूह गरी दुइ समूहमा विभाजित गरिएको छ। पाँच अवयवको समूहमा हृदय, कलेजो, फियो, फोक्सो र मिर्गौला समावेश छन् । छ अवयवको समूहमा बोसे आन्द्रा, सानो आन्द्रा, पाचन थैली, मूत्राशय, पित्त आदि अवयव समावेश छन्। प्राचीनकालमा तिब्बती चिकित्सा शास्त्रमा विभिन्न अवयवको क्षमता बारे बयान गर्दा उपमाका रुपमा गरिएको थियो। उदाहरण होः मुटुलाई सिंहासनमा बसेका राजाका रुपमा हेरिएको छ र त्यो मानिसको छातीको बीचैमा रहेको छ। त्यसपछि फोक्सोलाई भारादार र अधिराजकुमार जस्तै राजाका रुपमा हेरिएको छ र यो मुटुका वरिपरि रहेको छ। अनि कलेजो र फियो चाहिं राजाका रानी, उप-रानी जस्तै मुटुको तल्लो भागमा परे तापनि मुटु, कलेजो र फियोका बीच छुट्याउन नसक्ने सम्बन्ध रहेको छ। घरको निदानका रुपमा ठानिने मिर्गौलो नभएमा शरीरले पूर्णता पाउन सक्दैन। यसबाट प्राचीनकालको तिब्बती चिकित्सा शास्त्रमा मानिसको शरीर बारे वैज्ञानिक रुपमा केही जानकारी भएको देखिएको छ ।

तिब्बती चिकित्सा शास्त्रमा विशिष्ट उपचार पद्धति

वान्ता गराउने उपाय

         औषधि खाएर वान्ता गराउने तरिका तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको एक उपचार पद्धति हो। बढी खाना खाएर खानेकुरा पचाउन नसकी पाचनथैलीमा अपचको स्थिति देखा परेको, कुहिएको खानेकुरा वा विष भएको खानेकुरा खाएको, पेटमा भएको जुका मुखमा आएर फेरि पेटमा फर्केको अथवा कफ भएको स्थिति देखा परेकोमा वान्ता गराउने उपचार पद्धतिको प्रयोग गरेर राम्रो नतीजा हासिल गर्नसकिन्छ। तर यस किसिमको उसचार पद्धति कमजोर व्यक्ति, बुढाबूढी, गर्भावती महिला र केटा-केटीहरुका लागि उपयोगी छैन। यदि विखालु पदार्थ खाएर धेरै समय बितिसकेको खण्डमा पनि यस तरिकाको प्रयोग गर्न सकिंदैन। किनभने लामो समय भएपछि विखालु पदार्थ पेटमा रहदैन, पचिसकेको हुन्छ।

औषधि हालिएको पानीमा स्नान

‌          औषधि हालिएको पानीमा नुहाउनु नै तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको एक प्राकृतिक उपचार पद्धति हो। सामान्यतया गन्धकयुक्त तातो पानी, बेनेटियम निहित ढुंगे पर्वतबाट निस्कने तातो पानी, चून पत्थरको पर्वतबाट निस्कने तातो पानीमा नुहाउनु केही रोगको उपचारका लागि निकै फाइदाजनक हुन्छ।

          यस किसिमको पद्धतिद्बारा रोगको उपचार गर्दा पाँ‌च किसिमका तातो पानीमा नुहाएमा मांस-पिण्ड, मासी वा शरीरभित्रको तातोपन आदि किसिम-किसिमका तातोपन सम्बन्धी रोग निकै राम्रोसँग निको हुन्छन्। अर्को उपाय होः विभिन्न किसिमका जडीबुटीहरु मिलाएर पकाइएपछि कपडाको झोलामा हाली दुख्ने, खटिरा आउने ठाउँमा बाँध्नुपर्छ। यसले गर्दा रोग निको पार्न वा हल्का पार्न सकिन्छ।